Srpska umetnost srednjeg veka živela je u unutrašnjim oblastima Balkana. Samo prvi, početni, oblici srpske srednjovekovne umetnosti nastali su na etničkoj periferiji srpskog područja, na istočnoj obali Jadrana, u prostoru između Drača i Splita. Ta veoma skromna umetnost pripadala je kulturi Zapadne Evrope i jedva se razlikovala od susedne starohrvatske umetnosti; ugasila se krajem XII veka. Premeštanjem težišta političkog života Srba u brdovite predele Raške, oko 1160, stvaraju se uslovi za formiranje nove srpske umetnosti koja je bila znatno samostalnija.
Umetnost Raške predstavlja simbiozu vizantijskih i romanskih elemenata, u kojoj se stari romanski oblici postepeno gube, a vizantijski jačaju. Prodiranje Srba u severne oblasti vizantijske carevine snažno je uticalo i na sudbinu stare srpske umetnosti. Sredinom XIV veka, kad je Vizantija bila u najžešćem sukobu sa Srbima, srpska umetnost je bila najjače prožeta grčkim elementima. U poslednjoj četvrtini XIV veka, posle katastrofa na Marici (1371) i na Kosovu (1389), Srbi se povlače na sever - u dolinu Morave i Podunavlje. Pod najtežim uslovima, u severnoj Srbiji cveta poslednji veliki stil srednjovekovne srpske umetnosti - moravski stil, jedna celina izvanredno prefinjene umetničke kulture koja je u Srbiji uništena posle pada Smedereva 1459. godine. Srpska srednjovekovna umetnost često je menjala svoje centre, ali je uvek bila geografski određeno ograničena. Tako je na severu područje srpske umetnosti bilo oštro odvojeno od romano-gotske umetnosti Ugarske. Na severozapadu se srpska umetnost jasno odvajala od neobične, primitivne i maglovite umetnosti »Bosanske crkve«, iako su se na toj granici održavali izvesni umetnički kontakti - u oblasti minijaturnog slikarstva i primenjene umetnosti - uglavnom zaslugom kopista, iluminatora i zlatara, koji su iz dalmatinskih gradova i Dubrovnika dolazili da rade u Bosni i Srbiji. Prema jugozapadu srpska umetnost je dopirala do srpskih poseda na jadranskoj obali i tu se više konfesionalno nego stilski odvajala od katoličke umetnosti, koja je na ovom delu jadranske obale do početka XV veka imala čudno udvojeni karakter: arhitektura i skulptura razvijale su se pod dominantnim uticajem mediteranske tradicionalne romano-gotske kulture, dok je slikarstvo ovog područja - iako »latinske« katoličke konfesije - potpadalo pod jak uticaj Vizantije.
Prema jugu, jugoistoku i istoku srpska se umetnost sučeljavala sa vizantijskom umetnošću, od koje je primala životne sokove. Od oko 1160-1170. srpska umetnost je bila deo vizantijske i od nje se odvajala posebnostima koje su proizlazile iz temperamenta i shvatanja domaćih, srpskih, umetnika i iz posebnih političkih, kulturnih i ekonomskih uslova srednjovekovne Srbije. Kao što su nacionalne crkvene kulture negrčkih naroda u zajednici carigradske patrijaršije imale svoja posebna obeležja, isto tako su i umetnosti autokefalnih crkava imale svoje posebne odlike. Dve velike crkve srednjovekovne Evrope, rimska i carigradska, nisu na isti način primale u svoje zajednice mlade evropske narode; dok je Rim težio jedinstvu negujući zajednički latinski jezik, Carigrad je dopuštao osnivanja samostalnih crkava i podsticao formiranje narodnih crkvenih književnosti.
Srednjovekovna slovenska kultura u okviru istočnog pravoslavlja granala se postepeno. Prvobitni zajednički slovenski jezik braće prosvetitelja Ćirila i Metodija dobijao je u kasnijim stolećima izdvojene redakcije: bugarsku, rusku, makedonsku, srpsku i na kraju bugarsko-vlašku. Istovremeno sa sazrevanjem nacionalnih redakcija, formirali su se i nacionalni stilovi u umetnostima. Srbi su - u okviru zajednice pravoslavnih naroda - dobili i svoju političku samostalnost i svoju književnost i umetnost krajem XII stoleća. Od osamdesetih godina XII veka srpska umetnost je odjednom dobila monumentalne oblike i iznenađujuću vitalnost. Stupivši relativno kasno u istoriju srednjovekovne balkanske umetnosti, Srbi su u svome razvoju pokazali dve upadljive osobine: sigurni kontinuitet i veliku plodnost.
Na teritoriji današnjeg Balkana srpski srednjovekovni spomenici su - u periodu od kraja XII do sredine XV veka- najbrojniji i kvalitativno veoma značajni. Oni se od grčkih i bugarskih spomenika stilski mnogo ne odvajaju čak su im često vrlo bliski i njihovo srpsko poreklo ispoljava se ponekad samo u srpskim natpisima, ili u savremenim pisanim podacima ο vremenu podizanja ili ο osnivačima. Međutim, kolikogod se srednjovekovna srpska umetnost, naročito od prvih godina XIV veka, potpuno uklapa u opšti okvir vizantijske umetnosti, ona se kao posebna celina ipak jasno odvaja od susednih umetnosti. Ta posebnost srpske srednjovekovne umetnosti ne može se uvek osetiti na pojedinim delima, ona se naročito ističe u unutrašnjoj povezanosti grupa spomenika. Nacionalni karakter srpske srednjovekovne umetnosti ispoljava se u njenoj povezanosti sa uslovima opšteg razvoja srednjovekovne Srbije - političkog, ekonomskog i intelektualnog, a pre svega umetničkog. Hronološka i stilska povezanost srpskih spomenika predstavljaju veoma dragocen fenomen u opštoj istoriji vizantijske umetnosti. Po njoj se mogu pratiti pojedinosti jednog razvoja koji često sam sebe - u svojoj postupnosti - objašnjava.
To, međutim, nikako ne znači da je istorija srpske srednjovekovne umetnosti suviše lako objašnjiva. Množina spomenika i njihova vrednost često su u poslednje vreme autore, naročito mlađe, navodile na klizav teren ambicioznog -i neumerenog - objašnjavanja do kraja. Na taj način mnogi su spomenici bili srozani na argumentaciona sredstva prerano - ili neumesno - postavljenih teorija.
U ovom pregledu pokušaću da očuvam, što je više moguće, autonomnu vrednost i lepotu prikazanih spomenika, ne upuštajući se suviše u diskusije i teoretisanje. Ipak toliko raznolik, živ i bogat materijal ne bi se mogao izneti u obliku jednostavnog deskriptivnog kataloga spomenika, podeljenog po tehnikama i vrstama.
Ova će knjiga biti nešto čvršće vezana za tokove intelektualnog, naročito književnog života u srednjovekovnoj Srbiji, razume se od vremena kada se veze između književnosti i likovne umetnosti mogu sigurno pratiti. Kao i svi mladi evropski narodi, i Srbi u ranom srednjem veku u novonaseljenim oblastima žive primitivno, bez umetnosti i bez potreba za njom. Arheološka nalazišta u unutrašnjosti Balkana dovoljno jasno pokazuju stanje posle naseljavanja Slovena. Južni Sloveni, za razliku od ostalih, zaposeli su oblasti na kojima su stolećima cvetale antička, kasnoantička, ranohrišćanska i rana vizantijska umetnička kultura. Došavši sa severa, preci Srba razaraju ono što je preostalo posle prethodnih invazija. Na kasnijem srpskom području, od antičke Diokleje preko Niša do Beograda, otkrivena su važna nalazišta naročito kasne antičke, ranohrišćanske i ranovizantijske gradske arhitekture sa bogatom plastikom i mozaicima. Za većinu tih starih naselja utvrđeno je da su konačno propala posle dolaska Slovena i da su se samo neka, kao Niš i Beograd, kasnije ponovo podigla.
Kasnoantička i rana vizantijska umetnost na području kasnijih srpskih zemalja nisu neposredno uticale na doseljene Slovene. U gradovima koji su stradali od Slovena, na primer u Caričinom Gradu kod Lebana, nema jasnih slovenskih tragova; primitivna keramika pronađena u ruševinama Caričinog Grada ne može se sigurno datirati, a još manje pripisati Slovenima.
Beograd, 1969. godina
Preuzeto sa sajta monumentaserbica.com
