Proučavanje istorije novije srpske arhitekture, za eto u pojedinim opisima F. Kanica, M. Đ. Milićevića, V. Karića i S. Stojanovića, utemeljeno je tek u periodu između dva svetska rata ogledom M. Kašanina u knjizi „Srpska umetnost u Vojvodini" (1927) i antologijskim delom N. Nestorovića „Građevine i arhitekti u Beogradu prošlog stoleća" (1937).
U pionirskim radovima Branka Maksimovića tridesetih godina je začeta i istorija našeg novijeg urbanizma.
3 Proučavanje ove složene problematike u narednim decenijama upotpunili su B. Nestorović, B. Kojić, D. Medaković, D. Đurić-Zamalo, 3. Manević, M. Jovanović, Ž. Škalamera, B. Vujović, V. Macura i drugi istraživači našeg graditeljstva devetnaestog i dvadesetog veka.4 Uprkos nesumnjivim rezultatima, objavljenim u monografskim i sintetičkim studijama, mnogi spomenici iz tog perioda su ostali neistraženi, bitna pitanja i dalje otvorena, pojedine ocene nezaokružene i nedorečene. U takvoj situaciji, opterećenoj nedovoljno iskristalisanim kriterijumima naučne kritike, ni služba za zaštitu spomenika kulture nije mogla adekvatno da zaštiti sve značajne primere srpskog graditeljstva tog doba.
Razvoj našeg graditeljstva od 1854. do 1904. godine u velikoj meri je bio zavisan od primarnih društvenih potreba i kulturne politike vođene na rascepkanom srpskom nacionalnom prostoru. Kako u samoj Srbiji, tako u okupiranim krajevima, ostvarena je obimna graditeljska produkcija za potrebe srpske države, crkve i naroda u celini. Procvatom trgovine i industrije, uspostavljanjem ekonomskih veza sa zapadnom i srednjom Evropom, u Srbiji je omogućen prosperitetan razvoj graditeljstva u svim njegovim domenima - društvenim, tehničkim i estetičkim. Graditeljska delatnost se ubrzano unapređuje po uzoru na razvijene evropske sredine. Grade se nove, obnavljaju i prepravljaju stare građevine. Uporedo sa borbom za oslobođenje od turske vlasti, u srpskoj kulturi druge polovine prošlog stoleća zamire orijentalna gra-diteljska praksa u korist evropskih metoda građenja. Od 1861. do 1904. godine, pa i kasnije, odvija se proces rekonstrukcije grado-va.6 Oni se od orijentalnih čaršija pretvaraju u moderne evrop ske varoši sa definisanim gradskim centrom i pravilnom strukturom urbanističkih jedinica. Evropeizacija je mnogo brže i potpunije uticala na arhitektonsko oblikovanje zgrada, dok je usvajanje zapadnoevropskih urbanističkih modela u širem smislu (lokacija javnih zdanja, formiranje ulica, blokova, oblikovanje trgova), teklo neuporedivo sporije, uz dosta neujednačenosti, improvizacija i kolebanja.
Potpuni preobražaj nasleđene stare strukture Beograda i omogućavanje zdravijeg, funkcionalnijeg i savremenijeg života u njemu, bio je teorijski i praktični cilj Emilijana Josimovića, našeg prvog urbaniste, koji je preduzeo rekonstrukciju beograd-ske varoši u šancu 1867. godine. Ovaj istaknuti inženjer, urbanista i naučnik, predstavlja ličnost od prekretničnog značaja za našu urbanu kulturu u drugoj polovini prošlog veka. Utemeljujući urbanističku praksu u Srbiji na iskustvima razvijenih svetskih sredina, Josimović je doprineo sazrevanju u svesti o potrebi stvaranja funkcionalnijeg i savremenijeg grada, bazira-nog na zdravijim i humanijim principima življenja. Posebnu pažnju on je poklanjao ulozi zelenih površina u rekonstruisanoj prestonici, podjednako se zalažući za estetsko i tehničko osavremenjavanje naše gradske arhitekture.
Razvoj srpskog urbanizma pratila je odgovarajuća urbanistička politika, vođena iz centra, koja je regulisala i principe našeg urbanističkog zakonodavstva. Pored Josimovića, u procesu rekonstrukcije srpskih varoši, ključnu ulogu odigrali su strani inženjeri-urbanisti, zaposleni u Srbiji. Preduzete rekonstrukcije mogu se podeliti na potpune i konzervativne. Potpune rekonstrukcije, kao dosledni nastavak perioda izgradnje novih gradova (1831-1861), podrazumevale su brisanje stare ulič-ne mreže i postavljanje nove ortogonalne, uvođenje pravolinijskog poretka i kružnog trga kao dominante u planskoj kompoziciji, princip modularnosti u formiranju stambenih blokova, usklađivanje arhitektonskog razvoja i komunalne mreže u grado-vima (Kuršumlija, Dunavska padina Beograda, Prokuplje, Surdulica, delimično Niš i Leskovac, varošice Raška, Arilje, Kosjerić, Vlasotince). Konzervativne rekonstrukcije, s druge stra-ne su bile prilagođene zatečenoj uličnoj mreži i starim blokovima (Kragujevac, Užice, Knjaževac, Jagodina, Vranje, Pirot, Zaječar, Paraćin, Šabac, Čačak, Požarevac). Nakon nestanka starih, orjentalnih zgrada javnog karaktera, javila se potreba za građenjem monumentalnih profanih i sakralnih objekata, kao stožera urbanističkih kompozicija slobodnih srpskih gradova, što je predstavljalo veliki izazov za arhitekte i urbaniste. I pored sporog, mnogim teškoćama opterećenog razvitka, u većini gradova je do 1904. godine izvršen manje ili više korenit preobražaj urbanističke strukture. Taj preobražaj, bio je propraćen modernizacijom sanitarno-tehničkih, saobraćajnih i drugih komunalnih uslova života u gradovima. Nehigijenska gradnja i stihijnost karakteristični za urbanizam pod Turcima, pre-vaziđeni su tokom plodnog i prosperitetnog perioda od 1861. do 1914. godine.
Nastava arhitekture u kneževini Srbiji začeta je na Liceju 1841. godine uvođenjem predmeta „Građanska arhitektura", koju je predavao Anastasije Nikolić.7 Njega je 1842. godine zamenio Simeon Prica (umro 1845. g.), koga će naslediti Emilijan Josimo-vić, pisac prvih udžbenika za taj predmet. Prema novom Zakonu o Liceju, 1853. g. je osnovano „Jestastvenoslovno-tehničko" odeljenje, na kome su se izučavale tehničke i prirodne nauke. Ovo odeljenje je 1863. g. preraslo u Tehnički fakultet Velike škole,8 smešten u delu novoizgrađenog Kapetan-Mišinog zdanja. Krajem stoleća, dolazi do razdvajanja tehničkih i uže arhitektonskih studija. Na Tehničkom fakultetu osniva se 1896. g. samostalan Arhitektonski odsek,9 koji će početkom dvadesetog veka postati značajan segment Beogradskog Univerziteta. Budući da su studije arhitekture u Srbiji tokom prvih decenija bile veoma skromne, pružajući nedovoljno, parcijalno obrazovanje, sve do potpune konsolidacije beogradskog Arhitektonskog fakulteta, većina naših neimara se nakon završenih studija usavršila u stranim, pretežno srednjoevropskim univerzitetskim centrima (Beč, Minhen, Berlin, Cirih, Budimpešta).
Osim pomenutih školskih ustanova, na razvoj graditeljstva u Srbiji presudan uticaj imala je arhitektonsko-urbanistička praksa organizovana pod okriljem države, koncentrisana u resornim ministarstvima građevine, vojske, prosvete i crkvenih dela, okružnim i opštinskim službama. Arhitektonski odsek Ministarstva građevina nastao je nakon temeljne reorganizacije državne uprave 1882. g. od postojeće Glavne uprave građevina, osnovane 1859. godine. U njemu će se okupiti vodeći srpski nei-mari, koji će obeležiti period do Prvog svetskog rata - Bugar-ski, Milutinović, Ivačković, Živanović Ilkić, Leko, Stevanović, Nestorović, Ruvidić, Đorđević, Popović.11 Kolektiv tog odeljenja, kontrolisan od političkih faktora, usmeravao je razvoj arhitekture, prilagođavajući ga potrebama izgradnje mlade i poletne srpske države. Centar je određivao i pratio razvoj graditeljstva u manjim sredinama, udaljenim od prestonice. Graditeljstvo u okupiranim srpskim krajevima, razvijalo se pod jakim uticajem ustanova germanske i otomanske kulture, ali ne i bez učešća arhitekata iz matice. Uprkos jake konkurencije stranih stručnjaka, pojedini neimari iz Srbije s uspehom grade u Sremskim Karlovcima, Novom Sadu, Pančevu i drugim vojvođanskim mestima.12 U samoj Srbiji privatna praksa je bila potpuno nerazvijena. Prvi graditelj koji je osnovao samostalan arhi-tektonski biro bio je Milan Antonović.13 Kada je Velika Škola 1905. g. prerasla u Univerzitet,14 javila se potreba za novim profesorima, pa su se za paralelne karijere nastavnika i graditelja opredelili M. Ruvidić, D. Đorđević, A. Stevanović, N. Nestorović, B. Tanazević.
U drugoj polovini prošlog stoleća utemeljeni su i delimično profilisani pravci naučnog rada u našoj arhitekturi i urbanizmu.16 Pojavljuju se prvi udžbenici i stručne studije (E. Josimović, D. Milutinović). Konsolidacijom arhitektonskih studija na beogradskoj Velikoj školi, smanjena je zavisnost domaće sredine od stranih graditelja i univerzitetskih centara. Go-dine 1890, osnovano je Udruženje srpskih inženjera i arhitekata.17 Ono je odmah pokrenulo svoje stručno glasilo „Srpski tehnički list", u kome su osim tema i izveštaja iz inženjerske struke, publikovani i prilozi o tekućoj arhiktektonskoj produk-ciji u Srbiji, predstavljeni novi projekti i konkursni natečaji, saznanja o građevinskim materijalima i tehnikama primenjivanim u Evropi. Time su stvoreni uslovi za daleko samostalniji i savremeniji razvoj graditeljstva na srpskim prostorima, nego što je to bio ranije slučaj. Nikola Nestorović u svojim sećanjima navodi da je na palati Uprave fondova u Beogradu (1902) „pri put upotrebljen štrek metal između gvozdenih greda za izradu tavanica, a u sloju betona od 10 st, što se može smatrati pretečom armiranog betona kod nas".18 Tavanice od armiranog betona javiće se instovremeno i na Antonovićevom „Grand" hotelu u Beogradu (1902).19 Armirani beton primeniće se i pri fundiranju zidova Beogradske zadruge Nestorovića i Stevanovića (1908).
Do 1904. godine na arhitektonskoj sceni Kneževine, a potom Kraljevine Srbije, javlja se više različitih stilskih tendencija, koji su uglavnom paralelno egzistirale, sa većom ili manjom prevlašću u pojedinim decenijama. Sve te pojave i orijentacije, pripadaju epohi istorizma, koja je obeležila arhitekturu najvećeg dela devetnaestog i prve polovine dvadesetog veka.21 Nakon prvog perioda srpskog klasicizma, začetog još u Miloševo vreme,22 u trećoj četvrtini stoleća preovlađuju romantizam kao glavni i najrasprostranjeniji stil. Usvajajući evropsku arhitekturu, Srbija je polovinom devetnaestog veka prihvatila i njenu novu tendenciju - romantičarski duh. Austrofilska politika Obrenovića posebno doprinosi bržem i neposrednijem usvajanju popularnih romantičarskih metoda građenja srednje Evrope. Okrenuti svetovima mašte i istorije, arhitekti romantizma oživljavaju vekovima zaboravljene oblike srednjovekovne arhitekture, u čemu pretežu sećanja na romanske, gotske, ranorene-sansne crkve i zamkove. Mada se romantizam u arhitekturi Srbije pojavio još pre dolaska Čeha Jana Novle (1812-1903), baš sa Novolom on dobija svog glavnog protagonistu (sagradio Kape-tan-Mišino zdanje u Beogradu 1863. g.).23 Romantizam je prema mišljenju B. Nestorovića primljen i prihvaćen u srbiji bolje od klasicizma, jer je svojim romanskim elementima podsećao na staru srpsku srednjevekovnu arhitekturu.24 Razvijajući se u doba društvenih previranja i evoluciji nacionalne svesti, kada su traženi oslonci na staru tradiciju, razumljivo je što se roman-tizam javio pre u crkvenoj, nego u profanoj arhitekturi. Stara medijevalna arhitektura mogla se pre evocirati ugledanjem na postojeće crkve i manastire, nego na malobrojne sačuvane primere profanog neimarstva.
Integritet fasadne površine i slobodni, često bizarni ornament, kao i težnja ka piramidalnoj kompoziciji masa, bili su stalni romantičarski oponenti klasicistički ustaljenom poretku u sistemu plastične dekoracije i strogoj geometriskoj strukturalnosti kubične mase.25 U crkvenoj arhitekturi pre 1855. g. javljaju se romantičarske forme, neretko izmešane sa klasicističkim i baroknim oblicima.26 Takva praksa nastavljena je i kasnije na mnogim crkvenim građevinama u Srbiji do 1905. godine. Crkva u Velikom Gradištu iz 1853. g., sa kubičnim, podužnim volumenom izvedenim u duhu klasicizma, ima zvonik obrađen u stilu romantizma.27 Celokupni arhitektonski sklop crkve Sv. Trojice u Grockoj (1883), kao i obrada njenih fasada, zasniva se na klasicističkoj koncepciji sa elementima roman-tizma.28 Crkva u Žabarima (1860), s druge strane, ima romanti čarski obrađene fasade, zamišljene po uzoru na srednjovekovnu arhitekturu, ali i zvonik u baroknom maniru,29 kao, uostalom, i hramovi u Aranđelovcu (1862) i Gornjem Milanovcu (1867).30 U čistije primere našeg romantizma spada Vaznesenska crkva u Beogradu (1864),31 građena sa određenim „nacionalnim" stilskim ambicijama, kao i hramovi u Natalincima (1860), Popoviću (1863-1864), Nemenikućama (1864-1868), Obrenovcu (1869-1870), Ritopeku (1868), Konaticama (1878-1880).
Na fasadama pomenutog Kapetan-Mišinog zdanja, višefunkcionalnog prestoničkog objekta,33 građenog sa ambicijom da postane stožer urbanističke kompozicije kod velike pijace, upadljive su reminiscencije na romansko, renesansno i orjentalno graditeljstvo, ukomponovane u simetričnu i skladnu, ali veoma živopisnu arhitektonsku celinu. Njegova kompozicija ili deko-racija izvedena iz morfologije raznih istoriskih stilova, približava ga tada popuralnom bečkom stilu polukružnog luka, jednom od smerova romantičarske srednjoevropske arhitekture, oslonjenog pretežno na romansko nasleđe. Nevolin saradnik, prerano preminuli Kosta Šreplović (1836-1872), ponavlja neke bitne elemente beogradske palate na aranđelovačkom Starom zdanju (1865-1872),34 letnjikovcu kneza Mihaila, bazirajući ga više na romanskom, nego na renesansnim i orjentalnim uhzorima. Zatvorenijeg volumena i umerenije, svedenije dekoracije, Šreplovićeva građevina pripada naglašeno strukturalnijoj, strožijoj srpskoj recesiji srednjovekovnog romantizma, od slobodnije i lepršavije komponovane beogradske palate. Sala kneževa u Starom zdanju je po mišljenju D. Đ. Zamolo najreprezentivnija dvorana tog doba u Srbiji.35 Uostalom, romantičarski elementi odredili su ranije arhitektonski koncept dvorca kneza Mihaila u Beogradu iz 1860. g., takođe delu K. Šreplovića, naknadno sru-šenom zbog podizanja Novog dvora.
Romantičarski bogenfriz i umereni ritam pročelja odlikuje arhitekturu Varoške bolnice u Beogradu (1865-1868), pri-pisane J. Frenclu.36 Bolnica se po disciplinovanosti strukture, strogosti dekoracije i umerenom izrazu nadovezuje na Šre-plovićevo aranđelovačko ostvarenje, dok je po akcentuaciji sre-dine pročelja (kula) bliska Novolinom motivu atike. Procvatu romantičarske profane arhitekture u srpskoj sredini doprineo je i talentovani Andrija Vuković, reprezentativnim hotelima „Balkan" (1862) i „London" (1868).37 Od ostalih primena arhitekture romantizma u prestonici treba pomenuti Višu žensku školu u ulici Narodnog fronta (1862-1864, srušena oko 1930. g.), Krstinu mehanu u Ulici Knez Mihailovoj (1870), Izraelsko poslanstvo u Ulici Zmaj Jovinoj 24 (1870).38 U Šapcu je još 1856. g. izgrađena polugimnazija u duhu romantičarskog istorizma,39 sa dominantnim neoromanskim karakterom. Od ostalih profanih građevina tog tipa u Srbiji izdvajaju se škola u Svilajncu (1874-1876)40 i gimnazija u Negotinu (1876).
Krajem sedamdesetih godina završava se prvo romantičarsko poglavlje u novoj srpskoj arhitekturi. Doba koje sleduje nije sasvim lišeno romantičarskih pojava, ali je ideal postao bitno drugačiji.42 Stvara se domaća varijanta nacionalnog stila, koja traje sve do polovine dvadesetog stoleća.43 Međutim, do 1905. g. u Srbiji će se i dalje graditi u duhu zakasnelog romantizma, o čemu svedoče brojne građevine, kao što su Oficirski dom u Beogradu J. Ilkića (1895),44 Vojna bolnica u Beogradu45 i Inženjerijska kasarna u Nišu D. Vladisavljenvića,46 sagrađene početkom dvadesetog veka, crkve u Ritopeku (1894),47 Kodžželju,48 obnovljena crkva manastira Sv. Prohor Pčinjski (1898),49 crkva u Pridvorici kod Leskovca (1899)50 itd.
Iz spontane i maštovite, nacionalne neopterećene arhitek-ture romantizma, pod uticajem proučavanja starih srpskih spomenika i procvata nacionalne orjentacije u kulturi, u poslednjoj četvrtini devetnestog veka izrasta domaća varijanta nacionalnanog stila. Građenje crkava u vizantijskom duhu, umesto Srbima toliko stranom katoličkom barokno-klasicističkom maniru, u Kneževini je bilo podsticano i zakonskim aktima (1862). Nakon prve faze nacionalnog stila, u kojoj su se srpski srednjevekovni arhitektonski oblici mešali sa romantičarskim elementima (crkve u Smederevu, Nišu i Sarajevu tajfe Damjanova),51 nastupa period neovizantiske varijante srpskog stila (1874-1900), oli-čene u delima učenika čuvenog bečkog profesora Teofila Hanzena - velelepnoj Preobraženskoj crkvi u Pančevu, kapeli Hariš u Zemunu, crkvi Sv. Nikole na beogradskom Novom gro-blju i petokupolnoj crkvi Sv. Petra i Pavla u Jagodini S. Iva-čkovića, crkvi Sv. Đorđa u Kruševcu D. Živanovića, hramu u Paraćinu i Domu Sv. Save u Beogradu J. Ilkića, kapelama na grobljima u Sremskim Karlovcima i Melencima V. Nikolića.52 Oslanjanje na srednjoevropske metode istoričarskog zahvatanja u vizantijsku graditeljsku tradiciju, obeležiće srpsku arhitektu ru u dijaspori, naročito koncept crkva Sv. Spiridona u Trstu i Sv. Blagoveštenja u Dubrovniku.
U novovizantijski tok srpske arhitekture poslednje četvrtine prošloga veka, lišen hanzenovskih motiva, može se svrstati crkva Uspenja Bogorodice u Kragujevcu,54 izvedena pod jakim uticajem ruske crkvene arhitekture K. A. Tona, kod koga se njen neimar Andreja Andrejević formirao. Pravougaoni oblik oltarske apside i kompozicija masa petokupolnog hrama, odjek su klasicističkih reminiscencija prisutnih na glavnom Tonovom delu, romantičarski koncipovanoj crkvi Hrista Spasitelja u Moskvi. Početkom dvadesetog stoleća, sazreva specifično srpska, pretežno moravskim spomenicima inspirisana varijanta nacionalne arhitekture, u kojoj se mogu prepoznati i određeni uticaji secesije. Okretanje sopstvenim, umesto vizantiskim i akademskim srednjoevropskim graditeljskim uzorima, pospešile su izložbe o srpskim starinama (Valtrović i Milutinović),55 kao i Inkiostrijevi apeli ka ulagledanju na vlastitu umetničku tradiciju.
Glavne primene novomoravskog toka u crkvenoj arhitekturi s početka veka, najavljene dvadesetak godina ranije u Baćevcima, Belom potoku i Vraniću,57 predstavljaju crkve u Trsteniku, Badnjevu i Radujevcu D. Živanovića,58 hramovi u Kniću, Bresnici, Tumanu i Divljanu M. Ruvidića,59 crkve u Mladenovcu i Lapovu J. Stanojevića.60 Kako bi oblik osnove, otvora i kompozicija masa, tako i u obradi fasada, ove crkve oživljavaju duh sta rih moravskih zadužbina. U profanoj varijanti srpskog stila značajan je paviljon Srbije na izložbi u Parizu 1900. godine, rad Kapetanovića i Rudovića,61 koji će uticati na procvat nacional-no opredeljene arhitekture u prestonici i ostalim srpskim gra-dovima (v. dela B. Tanazevića - Telefonsku centralu, kuću braće Nikolić i fasadu Ministarstva prosvete u Beogradu,62 niz ostvarenja J. Novakovića,63 prepravljenu kuću Laze Lazarevića 1910).64 Procvat srpskog stila, lišenog srednjoevropskog aka-demskog stega, naročito je stimulisala nova dinastija Karađorđevića, popularišući ujedno ideje integralnog jugoslovenstva i oslanjanje na tradicionalno jake ruskosrpske kulturne veze. Upravo je konkurs za podizanje mauzoleja dinastije Karađorđević na Oplencu označio bitnu prekretnicu u našoj monumentalnoj crkvenoj arhitekturi.65 On je inicirao i značajnu polemiku o karakteru razvoja nacionalnog crkvenog graditeljstva, vođenu između A. Stevanovića i D. T. Leka 1904. godine.
Kao što su krajem šezdesetih godina devetnaestog veka Srbi iz Vojvodine počeli da zamenjuju strance, tako isto krajem devedesetih godina Srbi iz Srbije zamenjuju Srbe iz Vojvodine. Generacija rođena od 1865. do 1870. godine preuzima početkom devedesetih godina aktivnu ulogu u arhitekturi čitave Srbije. Tek što se pojavila, generacija je pokazala ne samo da je jedinstvena. Ona je nosila duboko u sebi konceptulane sukobe različitih škola u kojima se školovala, pa i opšte sukobe svog vremena: političke, nacionalne, socijalne. Jedni su naginjali akademskom idealu, drugi romantičnom, jedni su bili za opšte-evropsku, drugi za strogo nacionalnu umetnost. Najviše je bilo onih koji su sa jednog ideala prelazili na drugi, ili su se trudili da prevaziđu njihove oštre granice, mešajući elemente jedne sa drugima.67 Među najsvestranijim autorima koji su se uspešno oprobali u različitim stilovima, naročito su se istakli J. Ilkić, S. Ivačković, D. Živanović i A. Stevanović.
Posle definitivnog odlaska Turaka 1867. g., kada se život počeo jače razvijati na svim poljima, kao protivteža popularnim romantičarskim i nacionalnim stilskim stremljenjima, od 1870. godine u Srbiji cveta internacionalno orjentisana arhi-tektura, okrenuta eklektičkom tumačenju antičkih, ali i novijih istoriskih stilova, kao što su renesansa, barok i neoklasi-cizam. u eklektičkom duhu pretežno grade neimari formirani u vodećim srednjoevrpskim centrima akademske arhitekture, Prvo Bugarski i Jovanović, a potom Stevanović, Nestorović, Ilikić, Đorđević. Iako su u tadašnjoj crkvenoj arhitekturi preovlađivale popularne romantičarske forme, kao pokušaji ostvarenja nacionalnog stilskog izraza, pomenuti autori su u arhitekturi najreprezentativnijih profanih zdanja pretežno primenjivali akademski koncept, varirajući sa nejednakim uspehom elemente antičke, renesansne i barokne arhitekture. Bazirane na formalnoj perfekciji i strukturalnoj čvrstini, njihove monolitne građevine sa bogatom, eklektički probranom dekoracijom, spadaju u najznačajnije primene akademske arhitekture u jugoistočnoj Evropi. To pogotovo važi za prestoničke palate Starog dvora A. Bugarskog (1884)68 i Narodne banke (1889) K. Jovanovića,69 koje predstavljaju najviše domete toga smera naše novije arhitekture. Na većini akademski koncipovanih građevina u Beogradu preovlađuje klasicistički koncept (Narodno pozorište Bugarskog 1867-1869, Ministarstvo pravde S. Ivačkovića i S. Subotića 1883, železnička stanica Fon Flatiha i D. Milutinovića 1884, Ministarstvo vojno J. Ilikića 1894, Dom Ankera M. Anto-novića 1899, niz stambenih zgrada, itd.).70 Na mnogim reprezenta-tivnim objektima može se zapaziti i prisustvo baroknih motiva (palata Krsmanovića 1885, zadužbina N. Spasića 1889, kuća J. Ristića 1891. i hotel „Srpski Kralj").71 Osim prestonice, čitavu Srbiju preplavljuju objekti u aka-demskom duhu, među kojima se izdvajaju osnovne škole u Valjevu (1871) i Aleksincu (D. Živanović i D. Đorđević, početak dvadesetog veka), gimnazije u Kraljevu (1875-1880), Kragujevcu (1885-1887), Leskovcu (V. Nikolić 1902), Zaječaru (1892) i Pi-rotu (M. Ruvidić, početak dvadesetog veka), okružna načelstva u Smedervu (A. Bugarski 1885.), Požarevcu (F. Gizel 1888), Kruševcu i Kragujevcu (N. Nestorović 1900 i 1901) i Leskovcu (S. Stojanović stariji 1904), okružni sud u Kraljevu (sedma decenija devetnestog veka) i Čačku (1875), Dom Miloša Velikog u Gornjem Milanovcu (N. Nestorović 1902), dvorac Belimarkovića u Vrnjačkoj Banji, stara opština u Despotovcu (početak dvadesetog veka), crkve u Šapcu (obnovljena 1857), Velikoj Moštanici (1858) i Negotinu (1872-1876).72 Početkom dvadesetog stoleća akademizma u Srbiji potpada pod uticaj francuske dekorativističke arhitekture, promovisane na izložbi u Parizu 1900. godine,73 (palata Beogradske zadruge 1907. n Nestorovića i A. Stevanovića, Zgrada SKA Đorđevića i Stevanovića 1914-1924).74 Klasicistički koncept monumentalne palate narodne Skupštine,75 (konkurs završen 1902. godine pobedom J. Ilkića, građena od 1906. do 1933. godine), obogaćena neorenesansnim i neobaroknim elementima, sugerisao je proverene vrednosti klasičnoh ukusa i simbole autoriteta države, podstakavši razvoj monumentalne akademske arhitekture u kasnijim decenijama.
Srpski stil, akademizam i pozni romantizam koegzistiraju u našoj arhitekturi do 1900. g., kada je zapljuskuje neizbežan talas secesije i pomenute francuske dekorativističke arhitekture. Hotel „Kren" u Čačku (1898-1900), arh. Paula Branga i kuća s apotekom Jovana Smederevca u Beogradu (1901), spadaju u prve primere secesije u Srbiji.77 Njihove klasično komponovane, slojevite akademske fasade, sa naglašeiim uglom, obrađene su secijski, jer su prekrivene floralnim i geometriskim motivima, karakterističnim za ovaj popularni bečki stil. Secesija se u arhitekturi Beograda i Srbije javlja se pretežno na profanim objektima sa novim, originalnim ornamentom senzibilnih, izvi-jenih ustreptalih linija i floralnih i geometriskih stilizacija koje zamenjuju klasičan dekorativni repertoar. Najreprezentativniji i najpravedniji primeri secesije u srpskoj arhitekturi ostvareni su u periodu između 1906 i 1914. godine (hotel „Moskva", kuća trgovca Stamenkovića i Robni magazin u Beogradu). Secesija će imati svoje recidive u arhitekturi između dva svetska rata.
Secesijko okretanje prirodi u ornamentisanju fasada i rastvaranje usiljenih kompozicionih shema akademizma, samo su delimično sprovedeni u našem graditeljstvu do Prvog svetskog rata. Umesto da izvrši radikalnu, funkcionalnu reformu srp-skog neimarstva, secesijska metodologija građenja ostala je podređena kompozicionoj i strukturalnoj logici drugih stilova. Iako nepotpuno pripremljeni, secesijski elementi su obogatili srpsku arhitekturu, doprineli većoj dinamici pročelja i mešovitoj dekoraciji tradicionalno zatvorenih arhitektonskih volumena. Naša konzervativna sredina, opterećena sporim prevazilaženjem orjentalnog nasleđa i provinciskog mentaliteta, poslovično nepoverljiv prema „novinama sa strane", sa zakašnjenjem je prihvatila konstruktivne i tehničke inovacije iz razvijenih sredina, ostavljajući sve do 1928. godine prilično indiferentna prema pojavi bezornamentalne, fukcionalne moderne arhitekture78.
NAPOMENE
1 F. Kanic, Srbija - zemlja i sšanovniššvo /-//, Beograd 1986; M. Đ. Mili-ćević, Kneževina Srbija 1-N, Beograd 1876; Isti, Kraljevina Srbija, Beograd 1884; V. Karić, Srbija, Beograd 1887; S. Stojanović, Srpski neimar, Beograd 1912.
2 M. Kašanin - V. Petrović, Srpska umetnost u Vojvodini, Novi Sad 1927; N. Nestorović, Građevine i arhitekti u Beogradu prošlog stoleća, Beograd, 1937.
3 B. Maksimović, Urbanizam u Srbiji, Beograd, 1938.
4 Videti glavne radove pomenutih naučnika: B. Nestorović, Razvoj arhitek-te Beograda od,Kneza miloša do prvog svetskograta (1815-1914), GGB I, Bsograd 1954, 159-174; Nosioii arhitektonske misli u Srbiji XIX veka, Saopštenja IAUS 2, Beograd, 1969, 49-55; Pregled spomenika arhitekture u Srbiji XIX veka, Saopštenja RZZZSK X, Beograd, 1974, 141-169; Graditelji Beograda od 1815. do 1915. Godine, u „Istorija Beograda (2)", Beograd, 1974, 335-347; B. Kojić, Varošiie u Srbiji XIX veka - regionalno-urbanistička studija, Beograd, 1970; Stari balkanski Gradovi, varoši i varošice, Beograd 1976; D. Medaković, Istorizam u srpskoj umetnosti XIX veka, Prilozi KJ1R XXXIII, 3-4, Beograd, 1967, 197-211; Srpska umetnost u XIX veku, Beograd, 1981, 69-72, 256-274; D. Đurić-Zamolo, Beograd, 1898-1914; Iz arhive Građevinskog odbora, Beograd, 1980; Graditelji Beograda 1815-1914, Beograd, 1981; Hoteli i kafane XIX veka u Beogradu, Beograd, 1988; Graditelji u Srbiji u XIX veku, u „Putevi srpskog inžinjerstva tokom XIX veka", Beograd, 1994, 18-27; 3. Manević, Jedna polemika iz 1904. godine, Arhitektura-urbanizam 50, Beograd, 1968, 114-115; Promenljivi ideali srpskih arhitekata u 19. veku, Saopštenja IAUS 2, Beograd, 1969, 57-63; Novija srpska arhitektura, u „Srpska arhitektura 1900-1970", Beograd, 1927, 7-38; Srpska arhitektura XX veka, u „Jugoslovenska arhitektura XX vijeka", Beograd, Zagreb, Mostar, 1986, 19-31; Palate na tlu Srbije u devetnaestom veku, u „Okružno zdanje 1889-1989", Požarevac, 1989, 5-6; Romantična arhitektura, Beograd, 1990; Sukob između šipičnog i atipičnog u srpskom crkvenom Graditeljstvu novijeg doba, u „Tradicija i savremeno srpsko crkveno graditeljstvo", Beograd, 1995, 135-140; M. Jovanović, Teofil Hanzen, „hanzetika" i Hanzenovi srpski učenici, ZLUMS 21, Novi Sad, 1985, 235-260; Srpsko crkveno Graditeljstvo i slikarstvo novijeg doba, Beograd-Kragujevac, 1987; Oplenac, Topola, 1990; Međ javom i med snom, Beograd, 1992, 205-213, 276-284; Ž. Škalamera, Secesija u arhitekturi Beograda 1900-1914, ZLUMS 3, Novi Sad, 1967, 315-342; Obnova „srpskog stila"u arhitekturi, Zbornik Narodnog Muzeja, HI-2, Beograd, 1985, 7-13; B. Vujović, Crkveni spomeniii na području Grada Beograda II, Saopštenje ZZZSKGB 13, Beo-grad, 1973; Beograd u prošlosti i sadašnjosti, Beograd, 1994; V. Macura, Čaršija i gradski centar, Niš-Kragujevac, 1984; O našem graditeljstvu ovog razdoblja u različitim publikacijama i naučnoj periodici takođe su pisali M. Minić, O. Mi-nić, I. Zdravković, M. Kolarić, M. S. Filipović, J. Krunić, Lj. Nikić, J. Seku-lović, K. Tomovski, P. Vasić, L. Pavlović, S. Nedić, S. Bogdanović, Lj. Babić, G. Gordić, B. Duranci, K. M. Cvijin, A. Folgić-Korjak, Lj. Pušić, R. Findrik, D. St. Pavlović, N. Kurtović-Folić, 3. Šipka-Ergelašev, M. Vojinović, 3. Jakovljević, J. Ćurić, B. Andrejević, O. Nožinić, M. Lečić, B. Milić, B. Deljanin, S. Marko-vić, J. Milićević, M. Dabižić, B. Kostić, Lj. Konstantinović, V. Trifunović, V. Kasalica, N. Pešić-Maksimović, M. Đurđević, D. Radovanović, G. Mitrović, M. Živković, D. Jovanović, N. Makuljević, A. Kadijević.
5 O stepenu i obimu zaštićenosti značajnih primera srpske arhitekture od 1855. do 1905. godine videti: Kulturno nasleđe Srbije, Zaštita i uređenje, Beo-grad, 1982; videti i pojedine elaborate u Zavodima za zaštitu spomenika kulture, kao i publikovane izveštaje u časopisima „Glasnik društva konzervatora Srbi-je", „Saopštenja RZZZSK", „Građa za proučavanje spomenika kulture Vojvodine", „Starine Kosova i Metohije", itd.
6 O razvoju urbanizma od 1855. do 1905. g. i kasnije v.: E. Josimović, Objaš-njenje predloga za regulisanje onogdela varoši što leži u šancu, Beograd, 1867; B. Maksimović, Urbanizam u Srbiji, Beograd, 1938; Isti, Urbanizam u Srbiji -osnivanje i rekonstrukcija varoši u XIX veku, Beograd, 1962; Isti, Idejni razvoj srpskog urbanizma, Beograd, 1978; Isti, Ideje i stvarnost urbanizma Beograda
1830-1941, Beograd, 1983; V. Macura, Čaršija i gradski cenšar, Niš-Kragujevac, 1984; 3. Manević, Novija srpska arhitektura, u „Srpska arhitektura 1900-1970", Beograd, 1972, 7-38; Isti, Plate na tlu Srbije u devetnestom veku, u „Okružno zdanje 1889-1989", Požarevac, 1989, 5-6.
7 O tome opširnije v.: V. Anđus, Profesori visokog šehničkog obrazovanja u Srbijido 1914. Godine: Licej, Indžinirska škola, Velika škola, Univerzitet, u „Putevi srpskog inženjerstva tokom XIX veka", Beograd, 1994,129-147 (sa starijom literaturom).
8 Isti, nav. delo, 133-143. 9Nav. delo, 141-143.
10 O školovanju i usavršavanju naših graditelja u inostranstvu, v.: N. Nesto-rović, nav. delo, 3. Manević, Novija srpska arhitektura... 13, 36; D. Đurić-Za-molo, Graditelji Beograda 1815-1914, Beograd, 1981; Isti, Graditelji u Srbijiu H1Hveku, u „Putevi srpskog inženjerstva tokom XIX veka", Beograd, 1994,19-20; Lj. Trgovčević, Srpski inženjeri na studijama u inostranstvu do 1918, u „Putevi srpskog inžinjerstva tokom XIX veka", Beograd, 1994,148-167; V. Anđus, nav. delo.
11 O tim autorima v.: N. Nestorović, nav. delo; Ž. Škalamera, Secesija u ar-hitekturi Beograda..., Novi Sad, 1967; Isti, Obnova „srpskog stila"..., Novi Sad, 1969; 3. Manević, Novija srpska arhitektura..., Beograd, 1972; 3. Šipka-Erge-laveš, Pera J. Popović, Život i delatnost, ZLUMS 16, Novi Sad, 1980,159-202; D. Đurić-Zamolo, Graditelji Beograda 1815-1914, Beograd, 1981; M. Jovanović, Teofil Hanzen, „hanzenatika " i Hanzenovi srpski učenici, ZLUMS 21, Novi Sad, 1985, 235-260; Isti, Srpsko crkveno Graditeljstvo i slikarstvo novijeg doba, Beograd-Kragujevac, 1987; A. Kadijević, Jedan vek naiionalnog stila u srpskoj arhitekturi (sredina XIX- sredina HHveka), rukopisi doktorske disertacije na Odeljenju za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta u Beogradu, 1995.
12 M. Kašanin - V. Petrović, nav. delo; P. Vasić, Umetnička fotografija Sremskih Karlovaca, Novi Sad, 1978; Isti, Umetnička fotografija Sombora, Novi Sad, 1984; M. Jovanović, Srpsko irkveno Grditeljstvo i slikarstvo novijeg doba, Beograd-Kragujevac, 1987; P. Vasić, Umetnička topografija Pančeva, Novi Sad, 1989.
13 O radu M. Antonovića v.: D. Đurić-Zamolo, Graditelji Beograda... 17-19 (sa starijom literaturom).
14 V. Anđus, nav. delo, 143-145.
15 O ličnosti i delu ovih graditelja v.: D. Đurić-Zamolo, Graditelji Beogra-da 1815-1914, Beograd, 1981, 88-90, 36-39, 96-99, 79-83,100-102.
16 O tome v.: D. Đurić-Zamolo, nav. delo; V. Anđus, nav. delo; Lj. Trgovčević, nav. delo; A. Kadijević, Arhitekti naučniii u novijoj srpskoj arhitekturi, Flogiston 2, Beograd, 1995,131-139.
17 V. Anđus, nav. delo, 137-138.
18 N. Nestorović, Građevine i arhitekti..., 76.
19 3. Manević, Novija..., 36.
20 Isti, nav. mesto; O razvoju konstruktivnih metoda građenja u našoj novijoj arhitekturi v.: 3. manević, Novija..., 36; M. Ivković, Osvrt na savremeno kon-strukterstvo Beograda, Izgradnja 9-10, Beograd, 1984, 63-6; A Kadijević, Shvatanje konstrušije u novijoj srpskoj arhitekturi, Univerzitetska misao 2, Priština, 1994,15-21; M. Đurđević, Shvatanje konstrukiije u posleratnom srp-skom Graditeljstvu, Univerzitetska misao 2, Priština, 1994, 2-26.
21 O istorizmu u srpskoj umetnosti tog vremena v.: D. Medaković, Istorizam u srpskoj umetnosti XIX veka, Prilozi KJIF XXXIII, 3-4, Beograd, 1967,197-211; M. Jovanović, Istorizam u umetnosti XIX veka, Saopštenja RZZZSK HH-HH1, Beograd, 1988/1989, 275-284.
22 O klasicizmu u srpskoj arhitekturi v.: M. Kolarić, Klasicizam kod Srba: Građevinarstvo, Beograd, 1966; 3. Manević, Novija srpska arhitektura..., 7-8; D. Medaković, Srpska umetnost u XIX veku..., 69-72; B. Vujović, Umetnost obnovljene Srbije 1791-1848, Beograd, 1986,101-180.
23 O radu J. Novole u Srbiji v.: B. Nestorović, Pregled siomenika..., 154; D. Đ. Zamolo, Graditelji Beograda..., 73-76.
24 B. Nestorović, Nosioci arhitektonske misli..., 50.
25 3. Manević, Promenljivi ideali..., 59.
26 O elementima romantizma u srpskoj crkvenoj arhitekturi pre 1855. godine v.: B. Vujović, Umetnost obnovljene Srbije..., 101-180; M. Jovanović, Srpsko irkve-no Graditeljstvo..., 97-98.
27 B. Nestorović, Pregled spomenika..., 144.
28 B. Vujović, Crkveni spomenici na području Grada Beograda..., 124-125; B. Nestorović, nav. delo, 135.
29 B. Nestorović, nav. delo, 146.
30 Isti, nav. delo, 142,145.
31 O Vaznesenskoj crkvi v.: G. Gordić, Arhitektonsko nasleđe Grada Beograda, Saopštenje ZZZSKGB, Beograd, 1966, 25; 3. Manević, Novija..., 11; B. Nestorović, Pregled..., 143; Lj. Konstantinović, Arhitektura Vaznesenske crkve u Beogradu, u „Vazneenska crkava u Beogradu", Beograd, 1984, 24-31; M. Jovanović, Srpsko crkveno graditeljstvo..., 99, 102; A kadijević, Jedan vek nacionalnog stila..., 23-24.
32 O tim crkvama v.: B. Vujović, nav. delo, 242-247, 196-202, 203-109, 290-269, 165-176; B. Nestorović, nav. delo, 147-151.
33 O Kapetan-Mišinom zdanju v.: G. Gordić, Arhitektonsko..., 26; B. Nesto-rović, Nosioci..., 50; Isti, Pregled..., 154; 3. Manević, Promenljivi ideali..., 589-60; Isti, Novija srpska arhitektura..., 9-10; D. Đ. Zamolo, Graditelji Beo-Grada..., 74; D. Medaković, Srpska umetnost u XIX veku..., 258; M. Jovanović, Međ javom i med snom, Beograd, 1992, 207,280.
34 O delu K. Šreplovića v.; 3. Manević, Promenljivi ideali..., 60; Isti, Novija..., 10; B. Nestorović, Nosioci..., 50; D. Medaković, nav. delo, 260; D. Đurić-Zamolo, Graditelji Beograda..., 110-111; Isti, Graditelji u Srbiji..., 22.
35 D. Đurić-Zamolo, Gradišelji u Srbiji..., 22.
36 O Varoškoj bolnici v.: J. Sekulić - Ž. Škalamera, Arhitektonsko nasleđe Grada Beograda II, Saopštenje ZZZSKGB 4, Beograd, 1966, 22-23; B. Nestorović, Pregled..., 154; 3. Manević, Novija..., 10; D. Đurić-Zamolo, Graditelji Beograda..., 115; Isti, Graditelji u Srbiji..., 22.
37 O građevinama A. Vukovića v.: B. Nestorović, Nosioci ahitektonske misli..., 50; D. Đ. Zamolo, Graditelji Beograda..., 32-33; Isti, Hoteli i kafane H1Hveka u Beogradu, Beograd, 1988, 9-13, 44-46.
38 O objektima v.: G. Gordić, Arhitektonsko nasleđe Grada Beograda, Sa-opštenje ZZZSKGB, Beograd, 1966, 28-29; D. Đ. Zamolo, Graditelji Beograda..., 11.
39 B. Nestorović, Pregled spomenika..., 167.
40 Isti, nav. delo, 166.
41 Nav. delo, 163.
42 3. Manević, Promenljivi ideali..., 61.
43 O Nacionalnom stilu u srpskoj arhitekturi novijeg doba v.: Ž. Škala-mera, Obnova „srpskog stila"u arhitekturi, ZLUMS 5, Novi Sad, 1969,191-236; M. Jovanović, Teofil Hanzen, „hanzenatika"'..., Novi Sad, 1985; Isti, Srpsko irkveno Graditeljstvo i slikarstvo..., 99-242; Isti, Oplenac, Topola, 1990; 3. Manević, Promenljivi..., 59; Isti, Novija..., 15,19-21; Isti, Romantična arhitek-tura, Beograd, 1990, A. Kadijević, Jedan vek nacionalnog stila u srpskoj arhitek-turi..., Beograd, 1995.
44 J. Sekulić - Ž. Škalamera, nav. delo, 26-27; D. Đ. Zamolo, Gradišelji BeoDžada 1815-1914..., 48.
45 3. Manević, Novija..., 14; B. Nestorović, Pregled..., 158; D. Đ. Zamolo, Graditelji Beograda..., 29-30.
46 3. Manević, Novija..., 14; B. Nestorović, Pregled..., 164.
47 B. Vujović, Crkveni spomenici na području Grada Beograda..., 290-292.
48 A. Kadijević, Jedan vek nacionalnog stila... 75-76.
49 Isti, nav. delo, 75.
50 Nav. delo, 76.
51 O Građevinskoj delatnosti tajfe Damjanov u srpskim krajevima v.: M. S. Filipović, Andreja Damjanov iz Velsa, zograf i neimar, Muzeji 2, Beograd, 1949, 33-50; K. Tomovski, Majstor Andreja Damjanov, Skopje, 1966; 3. Manević, Promen-ljivi ideali..., 59; Isti, Romantična arhitektura..., 5-6; M. Jovanović, Srpsko crkveno..., 97-101; Isti, Međ javom..., 207-210; A. Kadijević, Jedan vek..., 12-22.
52 O uticaju Henzenove arhitekture na razvoj nacionalnog stila u srpskoj arhitekturi v.: B. Nestorović, Nosioci..., 52; M. Jovanović, Teofil Hanzen, „han-zenatika" i Hanzenovi srpski učeniii, ZLUMS21, Novi Sad, 1985,235-247;: Isti, Međ javom i međ snom..., 279-282; 3. Manević, Romantična..., 6-8; A. Kadijević, Je-dan vek..., 31-61.
53 O tim hramovima v.: M. Jovanović, Srisko crkveno..., 99,102-105; A. Kadi-jević, Jedan vek..., 28-30.
54 B. Nestorović, Pregled spomenika arhitekture..., 147; M. Jovanović, Srp-sko irkveno..., 129-130; 3. Manević, Romantična arhitektura..., 6; A. Kadijević, Jedan vek..., 28-30.
55 O naučnoj delatnosti D. Milutinovića i M. Valtrovića i njihovom uticaju na razvoj našeg nacionalnog stila v.: S. Bogdanović, M. Valtrović i D. Milu-tinović kao istraživači srpskih starina, u „Izlozi Srpskog učenog društva", Beograd, 1978; 3. Manević, Romantična..., 8; A. Kadijević, Jedan vek..., 30-31.
56 O ulozi D. M. Inkiostrija u srpskoj kulturi prve polovine dvadesetog veka v.: X. Lisičić, Dragutin Inkiostri - Medenjak, ZLUMS 1, Novi Sad, 1965, 337-350 S. Vulešević, Dragutin Inkiostri (rukopisi magistarskog rada na Ode-ljenju za istoriju umetnosti filozofskog fakulteta u Beogradu, 1994).
57 O tim crkvamav.: B. Vujović, Crkveni spomeniii..., 24-31, 37-40, 91-113; A. Kadijević, Jedan vek..., 64-65.
58 O tim crkvama D. Živanovića sa početka dvadesetog veka v.: B. Nestorović, Pregled spomenika..., 143,147,151,153; A. Kadijević, Jedan vek..., 77-78.
59 O crkvama M. Ruvidića v.: B. Nestorović, nav. delo, 144,146; A. Kadijević, nav. delo, 79-80.
60 O crkvama J. Stanojevića v.: B. Nestorović, nav. delo, 147-148; A. Kadi-jević, nav. delo, 81-82.
61 O paviljonu Srbije na pariskoj izložbi v.: Srbija na pariskoj iložbi, Brankovo kolo, Sremski Karlovci 1900, 505; Ž. Škalamera, Obnova..., 207-208; 3. Manević, Romantinna arhitektura..., 8; V. Dušković, Srbija na svetskoj izlo-žbi u Parizu 1900, Beograd, 1995; A. Kadijević, Jedan vek nacionalnog stila..., 66-69.
62 O Tanazićevim beogradskim objektima v.: G. Gordić, Arhitektonsko..., 49, 74, 77, 82, 83, 92; Ž. Škalamera, Obnova...,220-223; 3. Manević, Novija..., 16; Isti, Romantična..., 8-9; D. Đ. Zamolo, Graditelji Beograda..., 100-102; A. Kadijević, Jedan vek..., 85-90.
63 O beogradskim objektima J. Nokovića u nacionalnom stilu v.: G. Gordić, nav. delo, 78, 91; Ž. Škalamera, nav. delo, 224; D. Đ. Zamolo, nav. delo, 84-85; A. Kadijević, nav. delo, 91-93.
64 O arhitekturi Laze Lazarevića v.: J. Sekulić - Ž. Škalamera, nav. delo, 30; S. Nedić, Kuća Laze Lazarevića, GGB XXVI, Beograd, 1979,151-157.
65 O arhitekturi crkve Sv. Đorđa na oplencu v.: M. Jovanović, Oplenac, Topola, 1900; A. Kadijević, Jedan vek..., 71-75.
66 3. Manević, Jedna polemika iz 1904. Godine, Arhitektura urbanizma 50, Beograd, 1968,114-115.
67 Isti, Novija sriska arhišekšura..., 13.
68 O Starom dvoru v.: J. Sekulić, Ž. Škalamera, Arhitektonsko nasleđe..., 32; B. Nestorović, Nosioci..., 51; Isti, Pregled..., 154; 3. Manević, Promenljivi ideali..., 61; Isti, Novija..., 12; D. Đ. Zamolo, Graditelji Beograda..., 23-24.
v9_ O palati Narodne banke v.: 3. Manević, Novija..., 13;: B. Nestorović, Pre-Gled siomenika..., 156; D. Đ. Zamolo, nav. delo..., 56.
70 O ovim građevinama v.: B. Nestorović, Pregled..., 155-157; D. Đurić-Za-molo, Gradišelji Beograda..., 12,18,23-24, 44—45,49.
71 J. Sekulić - Ž. Škalamera, nav. delo, 27-28; B. Nestorović, Pregled..., 155; D. Đurić-Zamolo, nav. delo, 49,56,; Isti, Hoteli i kafane..., 91-96.
72 O tim građevinam v.: B. Nestorović, Pregled siomenika..., 153-167; Okru-žno zdanje 1889-1989, Požarevac 1989; D. Đurić-Zamolo, Graditelji u Srbiji u XIX veku..., 23-24; M. Vojinović, Zgrada Okružnog suda u Leskovcu, zaštita i revitalizacija, Glasnik DKS 19, Beograd, 1995, 207-209.
73 D. Đ. Zamolo, Graditelji Beograda..., 13-14; V. Dušković, nav. delo.
74 O ovim palatama v.: B. Nestorović, Pregled..., 158,160; D. Đurić-Zamolo, Graditelji Beograda..., 37-38. 97-98; Isti, Graditelji u Srbiji..., 25.
75 B. Nestorović, Pregled..., 158; D. Đ. Zamolo, Graditelji Beograda..., 48.
76 3. Manević, Novija..., 17-19, Isti, Jučerašnje Graditeljstvo I, Urbanizam Beograda, 53-54, Prilog 9, Beograd, 1979; B. Nestorović, Postakademizam u arhitekturi Beograda (1919-1941), GGB XX, Beograd, 1973, 339-382; Ž. Škalam-era, Arhitekta Nikola Krasnov (Moskva, 1864 - Beograd, 1939), Sveske DIUS 14, Beograd, 1983, 209-229; A. Kadijević, Doprinos ruskih neimara - emigranata srp-skoj arhitekturi između dva svetska rata, u „Rusi bez Rusije. Srpski Rusi", Beograd, 1994, 243-254.
77 O secesiji u srpskoj arhitekturi v.: Ž. Škalamera, Secesija u arhitektu-ri Beograd 1900-1914, ZLUMS 3, Novi Sad, 1967, 315-342; Isti, Secesija u srpskoj arhšiekšuri, Zbornik Narodnog muzeja HI-2, Beograd, 1985, 7-13: 3. Manević, Novija..., 16-17; D. Đ. Zamolo, Graditelji Beograda..,, 13; A. Foglić-Korjak, Seiesija u Čačku, Zbornik Narodnog muzeja HP-2, Beograd, 1985, 33-43; B. Kulić -K. M. Cvijin, Ag1 Ioiueai 5(u1e t Ui§oz1au1a - A tgueu o/ 5esetotz1 AgćIesŠge t Ui%ozŠa, u Ag11Čoiueai/Ji§ep
78) O pojavi moderne arhitekture u Srbiji v.: U. Martinović, Moderna BeoDžada, Beograd, 1972; 3. Manević, Novija..., 21-28; Isti, Pojava moderne arhitekture u Srbiji (rukopis doktorske disertacije na Odeljenju za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta u Beogradu, 1979); A. Brkić, Znakovi u kamenu. Srpska moderna arhitektura 1930-1980, Beograd, 1992, 89-116.
Preuzeto sa: http://www.arte.rs
Tekst je izvorno pisan latinicom