Oko 1375. godine formirao se u državi kneza Lazara poslednji stil srpske srednjovekovne arhitekture, takozvana moravska škola. U vremenima opšte nesigurnosti, stalnih ratova i teških poraza u sukobima s Turcima, nastao je stil koji svakako spada među najplemenitije plodove srpske srednjovekovne umetničke kulture. U istoriji stare srpske umetnosti nisu uvek vladali uravnoteženi odnosi između arhitekture i ostalih grana umetnosti. Arhitektura stare Raške izuzimajući Studenicu i, možda, Banjsku, bila je diskretna, često jako natkriljena slikarstvom. Dramatična i originalna arhitektura Gračanice slično kao Studenica u XII veku, bila je dosta usamljena u prvoj polovini XIV veka. Ostale građevine iz istog doba, često veoma plemenito i korektno komponovane, nisu se odlikovale nekim određenijim karakterom. Tek u poslednjoj četvrti XIV veka dolazi u staroj srpskoj arhitekturi do izvesnog intenziviranja umetničkog doživljaja, koji se ispoljio u nametljivoj totalnosti izraza: arhitektura, zlatarstvo, slikarstvo ikona i fresaka i minijature - sve se potčinjava zakonima istog stila koji se rascvetao odjednom, bez prethodnog najavljivanja. U zapadnoj srednjovekovnoj umetnosti, kao i u centralnoj vizantijskoj, jednistvo stila bilo je samo po sebi razumljiva konstanta. U srpskoj srednjovekovnoj umetnosti, relativno mladoj i rastrzanoj između istočnih i zapadnih uticaja, retko je postojalo jedinstvo stilova; u umetnosti istih godina jedni su zakoni stila važili u arhitekturi, drugi u monumentalnom slikarstvu, treći u slikarstvu minijatura; objašnjenjatih suprotnosti često su bila laka, te suprotnosti su davale draž, ritam i slobodu staroj srpskoj umetnosti koja je vekovima postojala kao egzotična galerija kontrasta.
Oko 1370-1375. desile su se sudbonosne promene na Balkanu. Tragičnom bitkom na Marici 1371. počinje era turskih ratova koja je na Balkanu trajala do 1912. Posle prvih poraza neotpornih hrišćana na jugu, počinje stoletna migracija prema severu, u kojoj su prednjačili intelektualci. Srbija kneza Lazara, njegove udovice Milice i sina Stefana, i posle bitke na Kosovu (1389) odolevala je turskim naletima. I pored vojne i političke nestabilnosti, Srbija postaje zbeg izbeglih monaha iz Sv. Gore, Makedonije, Bugarske i Albanije - monasi iz tih krajeva sklanjaju se u Srbiju, koja je krajem XIV veka i u prvoj polovini XV veka bila veoma bogata zemlja. Pod pritiskom turske opasnosti počela je krajem XIV veka na Balkanu da se formira kasna internacionalna hrišćanska kultura, u kojoj su se utišale stare mržnje i potcenjivanja.
Živa cirkulacija umetnika od sedamdesetih godina XIV veka snažno je uticala i na umetnost Srbije, koja se svela na plodne oblasti Pomoravlja i Podunavlja. Dok se u Makedoniji i Bugarskoj, koje su 1394. konačno potpale pod Turke, umetnost hrišćana održavala po zakonu inercije, na severu se pojavila nova umetnost, raskošna i originalna, kao poslednja oaza u pustoši koja se širila zajedno sa turskim pobedama.
Arhitektura moravskog stila bila je u isti mah originalna i veoma ujednačena. Sve crkve ovoga perioda imaju istu osnovu, one su jednobrodne građevine sa tri konhe, većom oltarskom i manjim pevničkim konhama severno i južno od centralnog potkupolnog prostora; taj tip plana prenesen je iz Svete Gore, gde se ponavljalo stolećima, verovatno zbog potreba liturgije. Gornja konstrukcija moravskih crkava, proporcije i tehnika zidanja uzete su iz vizantijske arhitekture XIV veka. Za crkvu čvrsto vezan narteks obično ima pravougaonu onižu kulu. Već od prvih godina XIV veka bogata keramoplastička obrada fasada postala je još raskošnija. Kao najviše upadljiva novost pojavljuje se bogata kamena plastična dekoracija. Na portalima, prozorima i naročito na perforiranim rozetama i dekorativnim pojasima lukova klešu se ornamenti u plitkom reljefu, prepleti, tordirani stubići, kapiteli i figuralni prizori: ljudi, životinje i fantastična bića - kentauri, sirene, zmajevi i grifoni. Istovremeno se vraća fantastična fauna srednjovekovne uobrazilje u likovnu umetnost i književnost.
Kruševac, Lazarica, crkva Sv. Stefana, plastika prozorskog otvora, oko 1375. godine
U Životima novih Srba svetaca - isposnika, iz kasnog XIV veka, sv. Petra Koriškog i sv. Romila, opet se, ponovo, opisuju Brojglove scene muka pustinjaka koje su već bile opisane u biografijama prvih velikih egipatskih isposnika; ista čudovišta koja plaše pobožne starce u njihovim pećinama, vrve na fasadama crkava i u inicijalnoj ornamentici rukopisa moravske škole.
Spoljna, arhitektura moravskih crkava teži ka dematerijalizaciji masa. Plastična kamena dekoracija na površinama stvarne arhitektonske konstrukcije dočarava viziju neke lake fantastične arhitekture, iza koje se polihromne površine kamena i opeke pretvaraju u ornamentiku lakih orijentalnih tkanina. Plitka arhitektonska plastika ima svoju logiku. Horizontalno podeljena kordonskim vencima, obično na tri pojasa, ona pokazuje smišljenu gradaciju olakšavanja. U najnižem pojasu zid je kompaktan, dekorisan jedino slojevitim menjanjem redova kamena i opeka. U srednjem pojasu zid je oživljen vertikalnim uskim otvorima monofora, bifora i trifora, uokvirenim bogatom ornamentikom; dok se u trećem pojasu arhitektonska plastika - na najlepšim crkvama - razvija u sistem stubova, kapitela, lukova i dekorativnih rozeta.
Otvori, polihromija i dekorativna plastika rastu u visinu i umnožavaju se. Nemirna spoljašnja raščlanjenost zidova plastično je vertikalno akcentovana snažno profilovanim stubićima od kamena i opeke koji dopiru do gornjeg profila kordonskog venca, na kome počiva dekorativna arhitektura treće zone.
Kalenić, crkva Vavedenja Bogorodice, bifora južne fasade, oko 1407. godine
U celini, arhitektura moravskih crkava deluje kao orijentalizovana vizantijska umetnost. Ipak je taj istočnjački karakter dočaran elementima koji su preuzeti iz venecijanskih prerada »saracenskih« motiva. Neki figuralni dekoratlvni reljefi, naročito u plastici manastira Kalenića, direktno su kopirani sa onih poznatih fantastičnih reljefa XIII i XIV veka, koji su uziđivani na fasade venecijanskih palata. Inače bujni preplet, koji u širokim trakama uokvirava portale i prozore, preuzet je iz suvremene ornamentike knjiga. Izrazito iracionalna tendencija u kojoj se suzbijaju osnovne osobine materijala, njihova težina i čvrstoća, ima u sebi nešto od iracionalizma zapadnjačkog Prunkstila.
Arhitektura moravskog stila težila je onoj neobuzdanoj dekorativnosti koja se pojavljivala u to doba u crtanoj arhitekturi iluminiranih psaltira i u utrpanoj srebrnoj dekoraciji na okovima ikona. U potpunoj prožetosti istom formom najraznovrsnijeg materijala: kamena, boje, drveta i srebra, teško je razabrati početne impulse. Čini se ipak da su u minijaturi sazrele početne ideje dekorativne plastike na fasadama moravskih crkava.
Ma koliko građevine ovoga stila impresionirale spoljašnjim efektima dekorativnosti, one imaju svoju posebnu, tihu i plemenitu unutrašnju arhitekturu. Po svojoj konstrukciji, glavni spomenici moravske arhitekture malo se razlikuju. Veće građevine: Ravanica, Ljubostinja i Resava imaju četiri slobodna stupca, na kojima počiva centralno kube. Sve ostale crkve ovog perioda imaju kube oslonjeno na pilastre.
Najizrazitije osobine moravske arhitekture imaju svakako jednokupolne crkve: Lazarica, Neupara i Kalenić. Manje vezane tradicijama, one u kompozicijama masa i prostora pokazuju naglašeni vertikalizam, njihova kubeta počivaju na visokim postoljima; njihove male priprate, uske i visoke, čvrsto su ukomponovane u celinu arhitekture.
Ljubostinja, crkva Uspenja Bogorodice, oko 1402. godine
U arhitekturi Ravanice, Ljubostinje i Resave vertikalizam je nešto umereniji, kubeta imaju niža postolja; u unutrašnjosti naglašeni horizontalni, jako profilovani venac u Ravanici i Resavi daje prostoru statičnu mirnoću koja je horizontalno raščlanjenim zonama fresaka bila i slikarstvom još jače naglašena. Arhaična rešenja naročito se ističu u arhitekturi Nove Pavlice; njen graditelj prihvata od nove umetnosti jedino osnovu trikonhosa; formirajući veoma fino proporcionisani unutrašnji prostor, on se trudi da ga zadrži u harmoničnim odnosima visine i širine, osvetljavajući ga prostranim kubetom. Starinsku osnovu, podeljenu na šest traveja, ima i priprata kneza Lazara u Hilandaru (iz pre 1389); ova izvanredno komponovana arhitektura vešto je prilagođena podelom prostora i proporcijama starijoj Milutinovoj priprati na koju je dozidana; kube Lazareve priprate, iznad ulaza, srećno se uklapa u celinu krovnih konstrukcija hilandarske crkve kao celine. Glavni spomenici gradske fortifikacione arhitekture u srednjovekovnoj Srbiji podignuti su kasno, u drugoj polovini XIV veka i u prvoj polovini XV veka. Od nekada bogatog grada Novog Brda, u kosovskoj oblasti, ostala je citadela u ruševinama sa šest kula i dvorištem dugim oko 40 m; na zapadnim obroncima ispod glavnog utvrđenja bilo je uže utvrđeno podgrađe. Od brojnih novobrdskih crkava otkrivene su ruševine glavne crkve i takozvane Saske crkve. Znatno je bolje očuvan utvrđeni grad Smederevo, na Dunavu, prestonica Brankovića. Fortifikacioni sistem oslanja se na prirodne prepreke, Dunav i njegovu pritoku Jezavu.
Mali grad, utvrđena rezidencija, trouglaste osnove sa šest masivnih kula, na samom ušću Jezave u Dunav, podignut je između 1428. i 1430; u tome delu sačuvala se, prema dunavskoj obali okrenuta, velika sala sa dekorativnim biforama. Kasnije, između 1430. i 1456, grad je - opet u obliku trougla, koga su diktirale obale Dunava i Jezave - znatno proširen; najduža stranica trougla dugačka je oko 550 m. Prilikom proširivanja grad je dobio još 19 snažnih kula (u osnovi 11x11, visokih oko 4,5 m); na ugroženim mestima zid je debeo oko 4,5 m. Tehnika zidanja smederevskog grada tipično je vizantijska; celi sistem odbrane još je bio podešen za ratovanje hladnim oružjem. Iako je smederevski grad zidan u teškim vremenima kao poslednje utvrđenje srpskih despota, njegova arhitektura je shvaćena kao umetničko delo. Ogromna platna zida građena su mešanim materijalom, kamenom i opekom koja je često, između kamenih blokova, vešto slagana u šare meandera, krstova i mreže, prema tradicijama koje su se u Vizantiji održavale od kasne antike.
Smederevo, tvrđava XV vek
U Smederevu je naročito dekorativno izveden, opekama, kamenom i slojevima maltera, monumentalni krst sa spravama mučenja i natpisom, na prednjoj strani glavne kule malog grada. Do koje mere se u Smederevu dekoracija zida izvodila prema prastarim tradicijama još 1430. godine, pokazuje jedan detalj na takozvanoj kuli despotice Jerine. I u najvećoj hitnji zidajući, arhitekte nalaze vremena da u zidu formiraju nišu u koju stavljaju rimsku žensku statuu, donesenu iz obližnjeg antičkog Viminaciuma. U toj kasnoj primeni jedne antičke statue naposlednjem spomeniku monumentalne arhitekture još slobodne srednjovekovne Srbije - kao da se očuvao simbol jedne epohe koja je u neprekinutom kontinuitetu, verujući u antičku lepotu, i pored odanosti hrišćanstvu, neposredno pred slom svoje političke vlasti istakla na bedeme svoga poslednjeg utočišta, antički kip. Padom Smedereva 1459, u centralnim srpskim krajevima bila je srušena vodeća elitna umetnost koja je negovana u krugu vladara i višeg plemstva. Velika smederevska arhitektura ostala je u uspomeni naroda koji je nju gradio uz najteže napore kao delo »proklete Jerine«, omražene Grkinje, žene despota Đurđa Brankovića.
Posle 1459. godine jedino se još držala u crnogorskim brdima plemenita porodica Đurđa Crnojevića, održavajući na svojoj teško branjenoj teritoriji umetnost sličnu umetnosti Pomoravlja i Podunavlja. Na obalama i ostrvima Skadarskog jezera i u primorju još se u poslednjim decenijama XV veka podižu crkve i manastiri, skromnih dimenzija, trikonhalnog plana, ali bez kamene plastike.
Isti uslovi koji su doveli do ujedinjenja tendencija u arhitekturi moravskog stila, uticali su i na ponovno formiranje vodećeg dvorskog slikarstva pod okriljem porodica Lazarevića i Brankovića.
Najstariji očuvani spomenici novog monumentalnog slikarstva, freske u grobnoj crkvi kneza Lazara, u Ravanici, (iz oko 1375), već jasno definišu tendencije i kvalitete jedne veoma koncentrisane umetnosti koja se potpuno odvaja od brzog, ilustratorskog i jako raspričanog stila šezdesetih godina XIV veka. Izbor tematike znatno se izmenio.
Dekoracija kupole i oltarskog prostora zadržala se na tradicionalnoj sadržini, ali freske naosa odabrane su i raspoređene na nov način, u kome se ističe zemaljski život Hristov i, naročito, njegova čuda. Na svodovima su bili veliki praznici, vertikalna površina zida podeljena je samo na tri pojasa: u najvišem su ostale - u Ravanici - samo tri freske, po kojima se ne može otkriti njihova zajednička sadržina. Srednja najšira i najbolje vidna površina islikana je velikim kompozicijama iz Hristovog zemaljskog života: Hristos sa Marijom i Martom, Isceljenje raslabljenog, Isceljenje slepog od rođenja, Umnožavanje hlebova, Isceljenje čoveka nečistog duha, Hristos i Samarjanka, Uzeti iz Kapernauma, Hristos isceljuje čoveka od vodene bolesti, Parabola ο čoveku koji je došao bez svadbene odeće na svadbu i Vaskrsenje Hananejkine kćeri. Sve nabrojane kompozicije izdvojene su okvirima i obrađene kao posebne celine. Ispod njih je dekorativni friz medaljona sa poprsjima i ispod njega stojeće figure; pred ikonostasom, u najnižoj zoni, stavljene su dve kompozicije: na južnom zidu Tajna večera, a na severnom Pranje nogu.
U prezidanoj priprati ostalo je nešto fragmenata starog živopisa na istočnom zidu.
Naglo vraćanje probranoj tematici nije uticalo samo na mehaničko povećavanje figura i kompozicija. Likovi su postali veći, kompozicije složenije i istovremeno je i slikarska obrada postala punija i intenzivnija. U Ravanici se uvek oseća zadržavanje slikara na temi, njegova težnja da strukturi slike da posebnu, autonomnu vrednost. Velike celine enciklopedijskog slikarstva Dečana i Mateiča bile su ukomponovane u duge povezane trake ilustracija na kojima je skoro sve bilo pokazano u hodu; taj monumentalni Andante bivao je u nekim celinama, naročito prvih decenija XIV veka, ritmički variran i vešto akcentovan, ali se već sredinom XIV veka sve više svodio na monotoni ritam nabrajanja. U Ravanici je taj ritam, koji je nekada kružio u stvarnom prostoru crkve, sasvim zaustavljen; svaka kompozicija ima svoj slikani prostor i svoju kompozicionu ritmiku koja je izolovana jasno naglašenim okvirima, trakama koje svaku scenu tačno ograničavaju.
Ravanica, crkva Vaznesenja Hristovog, sv. Kodrat, južna pevnica oko 1375-1380. godine
Na taj način ravaničke freske deluju kao galerija slika, kao dvorana u kojoj su izložene ogromne, do poslednjeg detalja islikane ikone. Ikonopisni karakter ravaničkog, i celog moravskog elitnog slikarstva, nosio je u sebi opasne klice ambicija koje su vodile ka uništavanju klasičnog zidnog slikarstva. Gledane sa poda, ravaničke freske viših zona jedva nagoveštavaju svoje prave kvalitete koji se mogu sagledati samo kad im se priđe u neposrednu blizinu. Jedino neki osrednji majstori koji su započeli slikanje kubeta još su se držali tradićionalnih krupnih oblika freskista.
Međutim, već od pandantifa, u kojima su nastavili posao novi slikari znatno suptilnijih kvaliteta, počinje novi stil čudno predanih majstora koji svoje koncentrisano siikarstvo rade više za sebe nego za naručioce i posmatrače. To slikarstvo nastalo više iz unutrašnjih pobuda, izgrađivano je u celinu neke više vrednosti koja se nije potčinjavala zakonima lakog, spoljašnjeg efekta. Visinom odvojena lepota moravskih fresaka, očima u svom punom sjaju - nedostižna, ipak ne ostaje izgubljena. Pokazana izbliza u prvoj zoni, ona se penje u visinu isto toliko dragocena, samo manje vidljiva, dobijajući na taj način neku novu, tajanstvenu vrednost nepristupačne lepote.
To slikanje visinama, a ne zemlji, otkriva svu duboku tragiku one generacije koja se privolela »carstvu nebeskom« - onom »carstvu nebeskom« za koje su ginuli junaci kosovskog eposa. Transcedentalna umetnost moravske Srbije bila je u svim svojim varijantama ista. Zemaljske snage su nedostajale za odupiranje Turcima. Obrazovana i iskusna velika dama, najbliža savetnica kneginje Milice, Jefimija, sastavljajući pohvalu poginulom knezu Lazaru (1389), poziva nebeske čete svetih ratnika da priteknu Srbima u pomoć; i pevači kosovskog ciklusa znaju da se knez, pred bitku, privoleo carstvu nebeskom; i monasi vredno prepisuju, naročito u tim vremenima, »Lestvicu« Jovana Lestvičnika, da bi preko nje stigli u nebeske visine.
Majstori iz Ravanice sa naročitom pažnjom ističu lepotu kratkotrajnog Hristovog zemaljskog života. Teološki pedantno u jednom opisu ravaničkog slikarstva ističe se kako je knez Lazar: »živopisom ozario (svoju crkvu) u kome je bila pokazana inkarnacija sina Božijeg«; u istom tekstu naročito se ističe privremenost zemaljskog lika Hristovog, koji se kasnije »uzdigao u prvo dostojanstvo«. Ravanički majstori kao da stalno drže na umu da je zemaljska lepota Hristova samo nagoveštaj njegove prvobitne, nadzemaljske lepote i stalno se trude da i Hrista i njegovu okolinu pokažu kao odsjaj. Ta lepota koja odvaja posmatrača od zemaljske stvarnosti u principu se razlikuje od onih lepota klasičnih i klasicističkih kategorija koje su imale svoj direktni uzor u formalnoj lepoti antičke slike ili kipa. U slikarstvu moravske škole pojavljuje se novi lik čoveka koji je stranac ovome svetu i koji je estetski, proporcionalno i geometrijski, definisan kao uzor spiritualne lepote. Visoke figure izduženih oblika, mekih gestova, asketskog lika i sentimentalnog izraza, pažljivo odevene i bogato iskićene, podsećaju na svet zapadnjačkog Prunkstila. Glavni majstor ravaničkih fresaka potpisao se na oklopu jednog svetog ratnika (u severnoj pevnici, zapadno od prozora) - zvao se Konstantin.
U slikarstvu moravske Srbije naročito se ističu dve nove crte: poetičnost i dekorativnost. Izbor i raspored tema zavise od potreba crkvenog obreda. Prizori su odabrani prema čitanjima jevanđelja iztrioda i pentikostara. Ističu se kompozicije desno i levo od ikonostasa (u prvoj zoni): Tajna večera (Luka XXII, 1) i Pranje nogu (Jov., XIII, 3-17), izdvojene su kao perikope koje se čitaju na Veliki četvrtak.
I u dekoraciji srednje, fragmentarno očuvane zone vidi se da su u njoj bile istaknute lekcije nedelja velikog posta. Ostale su freske četvrte nedelje posle Pashe (Raslabljenog), pete (o Samarjanki) i šeste (o Slepom), kao i čitanja: četvrtka Svetle sedmice (Razgovor Hristov s Nikodimom - Jov. III, 1-15), srede četvrte nedelje po Pashi (»Prepolovljenje Pedesetnice« - Jov. VII, 14-30) i srede pete nedelje (Umnoženje hlebova - Jov. VI, 5-14). Ta intimna veza između događaja iz Jevanđelja i liturgične svečanosti davala je prizorima novu, uzvišeniju poetičnu sadržinu koja se nije držala samo spoljnog izgleda. Na službi nedelje Raslabljenog peva se: »Gospodi, raslabljenog ne isceli kupelj...«; u nedelju Samarjanke: »Došavši s verom na kladenac Samarjanka vide Te (Hriste) kao premudrosti vodu...«; u nedelju Slepog: »Duševnim očima slep, ka Tebi prilazim Hriste, kao slepi od rođenja, pokajanjem Ti se obraćam Tebi koji si presvetla svetlost onima koji su u tami....« Ta povezanost jevanđelja, ceremonije, pesme i simbola sa slikom davala je freskama veći značaj, one nisu samo ilustracija slova pored koje se prolazi primajući pouku, one se izjednačavaju sa ikonom, pred kojom se skrušeno stoji i kojoj se obraća sa molitvom. Sam značaj slike izazivao je odgovarajuću pažljiviju umetničku obradu. Slika koja se dugo posmatra i od koje se očekuje spas, mora da bude naročito - nadzemaljski - lepa; iz tih pobuda majstori u Ravanici mnogo insistiraju na lepoti naslikanog. Izvesna ženska ljupkost i dekorativnost naročito se zapaža na likovima mladih, koji su svi pažljivo odeveni i nametljivo ukrašeni. Bujna ornamentika, koja je spolja preplavila arhitekturu, cveta u znatno finijoj i diskretnijoj stilizaciji i u unutrašnjoj slikanoj dekoraciji.
Ravanica, crkva Vaznesenja Hristovog, sv. Orest, naos, 1375-1380. godine
Medaljoni sa poprsjima, iznad stojećih figura opasani su širokim ornamentalnim trakama. I poprsja svetih mučenika na stubovima ukrašena su bujnom ornamentikom; dekorativnost se naročito ističe u Ravanici čestom primenom zlata. U već citiranom opisu unutrašnjosti Ravanice, izričito se hvali knez Lazar kako je »zlatom i bojama« ukrasio crkvu; poslednji konzervatorski radovi pokazali su da je stari podatak tačan; pri slikanju je znatno više upotrebljavano zlato nego što se to na prvi pogled može primetiti.
Unutrašnja slikana dekoracija bila je u novoj moravskoj umetnosti znatno složenija i bogatija od one u XIV veku. U tim vremenima se već podiže umesto kamene oltarske pregrade dvospratni drveni ikonostas, sa velikim, dopojasnim, ikonama u donjoj zoni i »činom« u gornjoj. Oltarske ikonostasne dveri u Ravanici bile su »srebrne, pozlaćene«, svakako sa reljefom Blagovesti. Same ikone »velike i male« bile su (srebrom) »okovane i pozlaćene«, a raskošne zavese bile su od tankog platna i zlatom tkane.
Već od ovih godina teme zidnog živopisa počinju da prelaze na ikone ikonostasa. Od dvanaest apostola, u zidnom živopisu ranije toliko istaknutih, krajem XIV i početkom XV veka ostaju samo dva, Petar i Pavle, koji se slikaju obično u zapadnom delu hrama.
Kalenić, crkva Vavedenja Bogorodice, Isceljenje slepog, detalj, severna pevnica, 1407-1413. godina
Ravaničkim freskama veoma je blisko slikarstvo u Sisojevcu, manastiru sa crkvom Preobraženja (iz oko 1390), koji je bio metoh Ravanice. Na ruševinama manastirske crkve sačuvana su dva sloja živopisa. Donji, veoma jednostavni, izveden je kao privremena dekoracija: na beloj osnovi iscrtani su crvenom bojom krupni floralni motivi, većinom volute, sa krstovima raznovrsnih oblika; preko tog sloja nabačen je nov, sa freskama koje mnogo liče na ravaničko slikarstvo. Stil i raspored fresaka u Sisojevcu toliko su zavisni od svoga uzora, da se sme pretpostaviti da je u ovom ravaničkom metohu radila grupa pomoćnika koji su ranije slikali u matičnom manastiru. Po skromnim ostacima u Sisojevcu ipak se vidi da je izbor tema skoro ponovljen; očuvane su kompozicije: Uspenje Bogorodice, Hristos i Samarjanka, Isceljenje dva slepa, Hristos blagosilja pet hlebova i dve ribe, Isceljenje tašte Petrove, Isceljenje slepog od rođenja, Isceljenje uzetog, Hristos poučava u hramu i Parabola ο carskoj svadbi. Naročito su zanimljive freske u oltarskom prostoru: Tri Jevreja u peći ognjenoj i Zaharija zaklan u hramu. U najnižoj zoni najbolje su očuvani sveti ratnici. Znatno brže slikane i blago modelisane, scene su naivno razvučend u širinu i nisu svojim proporcijama prilagođene veličini arhitekture.
Posebno mesto u slikarstvu srpskog despotstva zauzimaju freske manastira Kalenića, iz prve decenije XV veka.
Kalenićko slikarstvo ističe se svojim kvalitetom i očuvanošću. Kalenić - u ovoj grupi spomenika - jedini ima očuvanu prvobitno slikanu dekoraciju naosa i priprate. lako je zadužbina malo poznatog plemića, despotovog protodohijara Petra, slikarstvo Kalenića pripada najužoj elitnoj grupi kasnog srpskog slikarstva.
Ravanička tematika i njen raspored dobijaju u ovom manastiru još suptilniju strukturu. U kubetu su očuvani proroci, u pandantifima jevanđelisti. Iz ciklusa praznika ostale su jedino freske: Sretenje, Hristov silazak u ad i Uspenje Bogorodice; njemu pripada svakako i Skidanje s krsta. Iz ciklusa čuda ostalo je u Kaleniću sedam kompozicija: Svadba u Kani, Isceljenje kćeri Hananejkine, Isceljenje kćeri Jairove, Isceljenje čoveka sa vodenom bolešću, Isceljenje gubavoga, Isceljenje dva slepa, Umnožavanje hlebova i ribe.
Iz zemaljskog života Hristovog ostala je samo jedna freska: Hristos i Zakhej. Iz Bogorodičinog ciklusa u naosu Kalenića ostale su scene: Rođenje, Vavedenje i Bogorodica u molitvi pred smrt. Od scena posleuskršnjeg ciklusa ostale su freske: Mironosice na grobu, Noli me tangere, Petar i Jovan na grobu, Večera u Emausu, Luka i Kleopa izveštavaju apostole ο susretu s Hristom u Emausu. U oltarskom prostoru se ponavlja tradicionalna tematika; u ovom delu naročito se ističu lepotom: veliko Pričešće apostola i u niši protesisa Pieta. U prizemnom pojasu naosa naslikani su sveti ratnici i sveti isposnici sa sv. Simeonom Nemanjom i sv. Savom Srpskim.
U narteksu, u gornjim delovima, naslikane su brojne scene iz apokrifa ο detinjstvu i životu Bogorodice i opširni ciklus Rođenja Hristovog, sa umetnutim veoma živim pojedinostima; majstori su se naročito držali naivnog, poetičnog teksta Protojevanđelja Jakovljevog.
U prizemnom pojasu naslikan je na istočnom zidu Deizis, a na ostalim sveti pustinjaci.
Kalenićko slikarstvo rađeno je prema kartonima koji su savršeno prilagođeni oblicima i veličinama unutrašnje arhitekture. Na nekim freskama oseća se jak uticaj carigradskog slikarstva iz prvih godina XIV veka. Kompozicije najlepših kalenićkih fresaka, na primer Svadbe u Kani, neobično su iskusno složene, sa vidljivom težnjom da se stavovi i gestovi povežu u harmoniju korespondirajućih elemenata; osnovni ton tog pažljivog i mekog komponovanja mnogo podseća na sijensko slikarstvo kasnog XIV veka, s tom razlikom što je kolorit u Kaleniću znatno svetliji. Fantastični pejsaž, veličina slikane arhitekture, dubina prostora i živost kretanja naslikanih, sve to približava majstore Kalenića suvremenom zapadnom slikarstvu.
Kalenić, crkva Vavedenja Bogorodice, Mladenci, detalj Svadbe u Kani, južna pevnica, 1407-1413. godina
Iz mešavine dekorativnosti istočnjačkog karaktera, naročito u nošnji, oružju i nameštaju, i određenijeg zapadnjačkog shvatanja figure u prostoru, amalgamisan je egzotični kalenićki stil, fantastičan, raskošan i sentimentalan, kao tipičan primer kasne plemićke umetnosti oko 1400. godine. Monumentalna varijanta slikarstva moravske škole sačuvala se u velikoj nadgrobnoj crkvi despota Stefana Lazarevića, u manastiru-tvrđavi Manasiji, ili Resavi. Freske u visokoj, prostranoj, petokupolnoj crkvi očuvane su samo fragmentarno, ali ipak u tolikom broju da se mogu razabrati i sistem rasporeda tema i umetničke vrednosti prvobitne celine. U izboru i količini slika oseća se tendencija ka vraćanju na tradicije. Velika crkva pružala je mogućnost slikarima da iscrpnije ilustruju pojedine cikluse. U tamburu glavnog kubeta savršeno je očuvan monumentalni hor proroka. U pandantifima ostali su oštećeni jevanđelisti. Na svodovima su bili veliki praznici, od kojih su ostali samo beznačajni fragmenti. Od ostalih ciklusa očuvani su delovi zemaljskog života Hristovog; najbolje su očuvane freske Čuda i Parabola (Vaskrsenje udovičinog sina, Mitar i farisej, Bludni sin, Priča ο carevoj svadbi, Priča ο ubogom Lazaru), koje su grupisane - kao u Ravanici i Kaleniću - po nedeljnim lekcijama, na primer nedelja ο Mitaru i fariseju i nedelja ο Bludnom sinu, u južnoj pevnici.
Manasija, crkva Sv. Trojice, Priča ο mitaru i fariseju, južna pevnica, oko 1410-1418. godine
Posebno su izdvojena, u oltarskom prostoru, javljanja Hristova posle vaskrsenja i kompozicije evharistične sadržine: Žrtva Avramova i Tri Jevreja u peći ognjenoj. I u Resavi se očuvala monumentalna i svečana Pričest apostola. U prizemnim zonama relativno su dobro očuvani sveti ratnici i, u dekorativnim medaljonima, sveti mučenici.
Manasija, crkva Sv. Trojice, sveti ratnici Areta, Nestor i Nikita, severna pevnica, oko 1410-1418 godine
Na zapadnom zidu dosta je izbledela donatorska kompozicija despota Stefana, koji podnosi model svoje crkve sv. Trojici. Oko zapadnog ulaza u naos dobro su očuvane freske Božije ruke i Nedremanog oka; obe teme, fino slikarski obrađene i teološki dobro objašnjene, pokazuju koliko je dekorativno slikarstvo Resave imalo ambicija da ostane i teološki sadržajno.
Starozavetni carevi, proroci David i Solomon, koji svojim rečima ispisanim na svitcima tumače oba prizora, kao da namerno ističu božansko poreklo mudrosti pobožnih vladara.
Pored tog elitnog slikarstva, negovana je umetnost i u plemićkim krugovima koja se oslanjala na talente osrednjih majstora. Kao najznačajnija dostignuća plemićkog slikarstva ovoga perioda ostale su freske u Ramaći, Rudenici, Veluću i Koporinu.
Sikarstvo u Ramaći (kod Kragujevca) iz kraja XIV veka oslanja se na stil provincijskog slikarstva iz oko 1360-1370.
Ramaća kod Gornjeg Milanovca, crkva Sv. Nikole, sv. Onufrije, južni zid naosa, kraj XIV veka
Narativnog karaktera, freske u Ramaći, drže se starinskog rasporeda; klasična podela tema, tipična za manje građevirie, ponavlja se: u svodovima veliki praznici, pod njima Stradanja Hristova, ispod njih ciklus crkvenog patrona, sv. Nikole. Kao novost umeće se niz medaljona u dekorativnim okvirima. U prizemnoj zoni stoje popularni sveti ratnici; uz njih je naslikana ktitorska freska i oštećena kompozicija neidentifikovanih vladara. Provincijski karakter naročito izbija na ilustracijama čuda sv. Nikole: male zdepaste figure velikih glava i lutkastih gestova živo tumače scene kojima dominira apokrifni ton naivnih pobožnih priča.
Freske u Rudenici, iz prve decenije XV veka, rad potpisanog majstora Teodora, ponavljaju tematiku kasnog XIV veka. Grubo, rutinski iskusno slikarstvo Rudenice ima slobodan i živ crtež i sveži kolorit koji je izgrađen na naglim kontrastima boje, naročito na širokim površinama odeće.
Sasvim naivno slikarstvo sačuvalo se u Veluću; tehnički slabo izvedene freske mnogo podsećaju na minijature istog primitivnog stila iz tog vremena koji su negovali prepisivači i iluminatori srpskih prevoda viteških romana. Freske u Veluću imaju svoje najbliže paralele u minijaturama srpske Aleksandride iz beogradske Narodne biblioteke.
Veluće, crkva Vavedenja Bogorodice, personifikacija zemlje, detalj iz Strašnog suda, zapadni zid priprate, kraj XIV veka
Još neočišćene freske u Koporinu, iz oko 1410, slikane brzo, nemarno, ali sa izvesnom sigurnošću, nastale su prema uzorima iz minijaturnog slikarstva; čvrstih i jako podvučenih kontura, freske u Koporinu vezuju se za ono osrednje minijaturno slikarstvo susedne Bugarske koje je cvetalo sredinom XIV veka i koje se naročito dobro očuvalo u takozvanom Tomićevom psaltiru. Slikarstvo ikona iz ovog perioda sasvim je slabo očuvano. Jedna mala ikona osnivača manastira Hilandara, sv. Simeona Nemanje i sv. Save, sada u Narodnom muzeju u Beogradu, pokazuje koliko je totalnost stila dominirala u svim granama slikarstva; ikonica, inače prosečnih kvaliteta, deluje kao umanjena freska istih svetaca iz kalenićke priprate.
Zahvaljujući naporima despota Stefana Lazarevića i njegove učene okoline, u kojoj su glavnu reč vodili izbegli književnici iz Bugarske, formirala se poznata književna škola u manastiru Resavi.
U skriptorijima koji su razvili živu delatnost ne samo u Resavi nego i u okolnim manastirima, negovano je posebno fino minijaturno slikarstvo i raskošna inicijalna ornamentika. Minijature majstora Radoslava u srpskom Lenjingradskom četverojevanđelju spadaju među najlepša dela resavskog slikarstva: isti suptilni crtež, isti raskošni kolorit sa finim nijansama plavog i sa bogatom primenom zlata koji se pojavljuju na freskama despotovog mauzoleja, Resave, ponavljaju se i na velikim minijaturama jevanđelista koji ispisuju svoja jevanđelja inspirisani personifikacijama mudrosti.
Lenjingrad, Publičnaja biblioteka, Četvorojevanđelje slikara Radoslava, minijature jevanđeliste Luke sa personifikacijom Premudrosti, oko 1429. godine
Posebnu i kasnije mnogo ponavljanu inicijalnu ornamentiku, sa zaglavljima, ima nekoliko resavskih rukopisa u kojima se ne pojavljuje ljudska figura. U njima se slikaju, živim emajlnim bojama i topljenim zlatom, velika ornamentalna polja i inicijali koji do poslednjeg detalja ponavljaju oblike kamene polihromne arhitektonske plastike sa fasada crkava moravske škole.
Tek u ovom periodu javljaju se u srpskoj umetnosti minijature laičke sadržine, ilustracije srednjovekovnih viteških romana: Aleksandride i Trojanskog rata. Dve srpske Aleksandride, jedna u Sofiji i druga u Beogradu (izgorela 1941), slikali su živim bojama iluminatori skromnih sposobnosti, dok su u »Trojanskom ratu« (vlasništvo sofijske Narodne biblioteke) sačuvani samo retki nespretni crteži bitaka; po praznim mestima koja su ostavljena između redova, sa napisanim uputstvima iluminatoru koje scene da naslika na praznim poljima, zaključuje se da su u skriptorijima koji su se bavili prepisivanjem romana postojali predlošci za ilustracije tih tema. Svojom tematikom i primitivnošću ove se minijature vezuju za reljefe na bosanskim i hercegovačkim stećcima. U kasnom XIV veku i prvoj polovini XV veka u Srbiji se razvilo rudastvo, a sa njim i gradovi i u njima zlatarstvo. Gradovi imaju svoje zlatarske radionice, naročito u Novom Brdu, Prištini i Prizrenu. Od dragocenih metala najviše se obrađuje srebro, manje zlato. Među preostalim delima starih srpskih zlatara ovoga doba, naročito se ističe veliki krst sv. Save, prvog arhiepiskopa srpskog, koji je dobio ukras u zlatnom filigranu krajem XIV veka; on se sada nalazi u riznici katedrale u Pienci. Srebrni reljefi sa figuralnim motivima slabo su ispitivani. Delovi jednog okova ikone iz ranog XV veka - na kojoj su jedan apostol Pavle i jedan anđeo - sačuvani su u zbirci Narodnog muzeja u Beogradu. Dobro je očuvan srebrni okov Nikodimovog jevanđelja iz manastira Tismana (iz 1405), rad nekog provincijskog srpskog zlatara koji veoma snažno stilizuje oblike, prelazeći u naivnost folklora.
U riznicama velikih srpskih manastira, naročito u Hilandaru, sačuvalo se iz kasnog XIV i ranog XV veka dosta raskošnog crkvenog veza. Najlepši primerci srpskog crkvenog veza nastali su u radionici monahinje Jefimije, bliske srodnice kneginje Milice, udove kneza Lazara. Jefimijina plaštanica, sada u manastiru Putni (u Rumuniji) i njena katapetazma u manastiru Hilandaru spadaju među najlepša dela vizantijskog veza iz.kraja XIV veka.
Plaštanice, epitrahilji, zavese, narukvice i nabedrenici iz srpskih radionica ranog XV veka stilski se sasvim vezuju za elitnu umetnost despotskih vremena: crtež, boja i raskošna ornamentika na tkanini vezenoj srebrnom i zlatnom žicom i raznobojnim svilenim koncem isti su kao i na freskama Ravanice, Kalenića, naročito, Resave. Na kraju istorije stare srpske umetnosti pojavljuje se grafika, tehnika koja će tokom XVI veka biti naročito važna za sve vrste slikarstva, za minijature, ikonopis i freske: llustracije srpskih inkunabula poslužiće kao najčešći predložak za kompoziciju i ikonografiju uopšte. Godine 1494. na Cetinju su štampane prve srpske knjige, među kojima se naročito izdvaja lepotom grafičke opreme Oktoih (5. do 8. glas) sa ornamentima, inicijalima i ilustracijama. U srećnoj mešavini venecijanske grafičke tehnike, stare vizantijske ikonografije i tipične ranorenesansne ornamentike sa floralnim motivima i putima, srpski majstori štampari stvorili su svoj posebni grafički stil koji se u kasnijim izdanjima srpskih knjiga sve više gubio pod uticajem zapadnjačkih elemenata; inicijali cetinjskog Oktoiha rađeni su pod direktnim uticajem renesansnih inicijala koje je u venecijansku štampu uveo augsburški štampar Erhard Ratdolt. Među prvim srpskim grafičarima najviše se ističe Makarije »od Crne Gore«, autor grafičke opreme najstarijih cetinjskih knjiga, veoma poduzetni majstor koji se kasnije preselio u Vlašku i tamo (verovatno u Trgovištu) štampao prve vlaške knjige (1510); pod kraj života Makarije se sklonio u srpski svetogorski manastir Hilandar, u kome je između 1526 i 1528, bio iguman.
Oko 1500, stari organizam srpske srednjovekovne umetnosti ležao je u ruševinama. Posle sloma političke vlasti nastupio je haos. U prvim godinama XVI veka knez Božidar Vuković, prvi srpski štampar u Mlecima, udara temelje nove srpske umetnosti u emigraciji, jednog tradicionalnog stila koji se svuda pojavljivao gde su se naseljavali srpski dinasti, plemići i monasi - u Sremu, Ugarskoj, Slavoniji, Vlaškoj i na mletačkom području. Ta umetnost, koja je skupljala snage u novim naseljima Srba i u perifernim oblastima srpskog etničkog područja, prodirala je i u centralne predele koji su bili pod Turcima i imala je svoju posebnu problematiku. Ona sačinjava novo poglavlje u istoriji stare srpske umetnosti. Do nedavna jako zapuštena, neobrađena i nepoznata, ta umetnost se poslednjih godina živo ispituje; može se nadati da će za koju godinu predradnje biti dovršene i da će i ta vremena u sintetičnom obliku moći da se uključe u istoriju srpske umetnosti.
Beograd, 1969. godina
Preuzeto sa sajta monumentaserbica.com